ERIC #		ED402757
TITLE		Kazakh: Language Course for Peace Corps Volunteers in
		Kazakhstan.
INSTITUTION	Peace Corps, Almaty (Kazakhstan).
PUB DATE	May 95
NOTE		171p.
PUB TYPE	Guides - Classroom Use - Instructional Materials (For
		Learner) (051)
LANGUAGE	English; Kazakh

EDRS PRICE	MF01/PC07 Plus Postage.
DESCRIPTORS	Acculturation; Alphabets; Competency Based Education;
		Contrastive Linguistics; Conversational Language
		Courses; *Daily Living Skills; Dialogs (Language);
		Food; Foreign Countries; Grammar; Health Services;
		*Interpersonal Communication; Language Patterns;
		Morphology (Languages); Phonology; *Pronunciation
		Instruction; Second Language Instruction; *Second
		Language Learning; Telephone Usage Instruction;
		Transportation; *Uncommonly Taught Languages;
		Vocabulary Development; Voluntary Agencies;
		*Volunteer Training; Weather
IDENTIFIERS	*Kazakh; *Kazakhstan; Peace Corps; Shopping

ABSTRACT
		This guide is designed for Kazakh language training
of Peace Corps workers in Kazakhstan, and reflects daily
communication needs in that context.  It consists of an introductory
chapter and a series of 10 theme-based competency-based language
lessons. The introduction contains background information on the
language, its alphabet, the Kazakh people, Kazakh phonology and
morphology, some basic differences between Kazakh and English, and
notes on terms of address. Each lesson lists the targeted language
competencies, targeted grammatical structures, brief dialogues,
vocabulary list, cultural notes, and a number of exercises in
sentence completion, pattern drill, and translation. Lesson topics
include: greetings and introductions; family; food; shopping;
clothing; invitations and social functions; getting and giving
directions; using postal services; weather; and discussing work.
(MSE)

Bayan Alpysbaeva
Bayan Ismagulova
Uphilmalik Turguzhanova

Algule Zhakupova

Rewritten in HTML by Howard Chu, http://www.highlandsun.com/hyc/Kazakh/ October-December 2008

A competency-based approach focuses on the specific tasks that learners will need to accomplish through language. This approach focuses not only on language, but also on the cultural context and purpose of the communication.

The material of the book will help volunteers communicate in every day life in the Kazakh language. The book consists of three parts. The first part has a brief introduction to the Kazakh language. The second part has topics that cover basic living situations. It also includes exercises on phonetics, grammar, and vocabulary which will facilitate the acquisition of basic language skills. The third part contains the Kazakh grammar for the students interested in grammatical rules.

The authors would appreciate suggestions and additions that might benefit and improve the book. The authors would like to thank Ramziya Kantayeva for her contribution in typing and printing. They also acknowledge the assistance of the US Peace Corps staff in Kazakhstan, especially Mr. Terry Armstrong, Director of Training, and volunteers Erik Giles and Michelle Ostrander in editing the book.

сөзін жазгандар:

Мұзафар Әлімбаев, Қадір Мырзалиев,
Тұманбай Молдағалиев, Жадыра Дәрібаева

қайырмасы:

Еркіндік қыраны, шарықта,
Елдікке шақырып тірлікте!
Алыптың қуаты -- халықта,
Халықтың куаты -- бірлікте!

қайырмасы:

Еркіндік қыраны, шарықта,
Елдікке шақырып тірлікте!
Алыптың қуаты -- халықта,
Халықтың куаты -- бірлікте!

қайырмасы:

Еркіндік қыраны, шарықта,
Елдікке шақырып тірлікте!
Алыптың қуаты -- халықта,
Халықтың куаты -- бірлікте!

A Brief Introduction to the Kazakh Language

Topic 1
Greetings, Acquaintance, Leaving.
Competencies:

1. To exchange greetings
2. To introduce yourself and others
3. To depart and say good-bye

1. To ask, answer and describe one's family
2. To ask about one's host/counterpart's family

1. To ask about food and its price
2. To converse at the store

1. To buy and choose fruit/vegetables
2. To ask about prices and to bargain at the bazaar
3. To pay and to get change

1. To buy and choose goods
2. To ask about prices, to pay and get change

1. To identify typical host country foods
2. To express food preferences (likes/dislikes)
3. To respond to an invitation. To accept or
   refuse an invitation politely
4. To express good wishes

1. To ask for and give the location of buildings
2. To ask for and give the directions to a place
3. To get information at the train/bus station and
   at the airport

1. To make a phone call to the international
   telephone exchange
2. To converse with one's friend/colleague over
   the telephone or to leave a message
3. To send or get mail or a package. To buy
   stamps at the post office

1. To exchange remarks, forecast about the
   weather with your colleague
2. To converse about your favorite season, about the climate

1. To introduce yourself, to ask and give information about your education/employment
2. To converse with colleagues, to describe Peace Corps' function

Verbs

Verbs forms

Short list of source materials on the Kazakh language

The Kazakh language belongs to the family of Turkic languages. Together with the Mongolian and Manchu-Tungus languages they form a distinctive language group known as the Altaic languages. Some scholars add Japanese and Korean to this language group.

The Turkic languages are divided into Southern, Western, Eastern, Central, and Northern sub-groups. To the Southern sub-group belong Turkish, Turkmen, and Azeri. Uzbek and Uighur constitute the major languages of the Eastern sub-group. The Western sub-group is comprised of Tatar, Bashkir, Kardim, Kumuk, and Karachay. The Northern sub-group includes Yakut and Altay. Kazakh, together with Kirghiz, Karakalpak, and Nogay, forms the Central sub-group.

The Kazakh Alphabet and Approximate Rules of Pronunciation

The Alphabet, Script, Approximate Rules of Pronunciation

Until 1929, most Kazakhs remained nomadic, although their seasonal movements had been restricted due to land seizures benefitting Russian settlers. Then, in 1930, Stalin enforced his policy of collectivization throughout the Soviet Union. For the Kazakhs this policy meant first sedentarization and then collectivization. The harsh measures taken to separate the Kazakhs from their horses and sheep and to move them into re-education camps resulted in near-genocide. Within two years the Kazakhs lost over half of their population, their numbers reduced from four million to less than two million. After the great famine of 1932, only small groups of Kazakhs managed to cross with their herds into Xinjiang, where they continued their way of life.

The persecution continued. Between 1937 and 1938 66,000 Kazakh intellectuals, poets and writers were put to death on Stalin's orders. Again, during World War II and the years thereafter, Kazakhs perished in large numbers, not only on the battlefields, but also in prison camps and at home from starvation. The suffering of the Kazakh people was matched by equally harsh attacks on the environment. The Soviet's systematic exploitation of the natural resources of Kazakhstan led to a depletion of land and water resources. Large regions of Kazakhstan, such as the Aral Sea region, have become environmental disaster areas. Without regard for the life or health of the population, several regions in Kazakhstan (Semipalatinsk, Sarïarqa) were turned into nuclear testing grounds.

Despite this history of nearly 300 years of continuous deprivation and suffering, the Kazakhs have not succumbed to adversity. On the contrary, they have stood up again and again. On December 16, 1986 Kazakh students demonstrated and openly challenged Moscow's appointment of a Russian to the position of Kazakhstan's First Secretary of the Communist Party. Although the demonstration was brutally crushed, it nevertheless signalled the beginning of similar expressions of national assertiveness in all the republics of the former Soviet Union, leading to its final break-up.

In the face of severe adversity, the Kazakhs also preserved their most precious cultural trait: the love of poetry, songs, and music. There is hardly a Kazakh, man or woman, who does not love to sing and play the dombira (a two-stringed lute). Despite all hardships they did not lose their fondness for music. If two Kazakhs meet, they sing and challenge each other on the dombira. The ancient tradition of improvising poetry, sung to improvised melodies, is still practiced in poetry-singing contests called aytis. These contests are now being revived, with contests for accomplished poets (aqïn), as well as for young children.

Another notable characteristic of the Kazakhs is their decorum in greetings and terms of address. They have a saying, "in a man's greetings lies his character." Therefore, anyone who wants to know the Kazakhs well needs to become acquainted with their system of greetings and terms of address.

Letters That Might Be Mistaken for English Ones

Remember:

Kazakh	English
Вв - [V]	Bb - [b]
Ғғ - [gh]	Ff - [f]
Ии - [i]	Uu - [u]
Нн - [n]	Hh - [h]
Рр - [r]	Pp - [p]
Сс - [s]	Cc - can be [k]
Уу - [u]	Yy - [ai] [i]
Хх - [h]	Xx - [ks]

Kazakh Vowels

үй [ui]i (home, house)

Consonants

The consonant х usually occurs in words borrowed from the Arabic, Russian, and other languages. Very often х is replaced by the Kazakh қ, e.g.: хош-қош, хал-қал, рахмет-рақмет

Vowel Harmony

Consonant Assimilation

1. When suffixes with the initial consonants л-, б-, м-, н-, д- are added to stems with a final consonant, the initial consonant of the suffix is assimilated to the stem final consonant. For example, after voiceless consonants ( -п, -т, -с, -к, -қ) the plural suffix +лар / +лер changes to +тар / +тер:

   ат+лар	"horses"	> аттар
   кітап+лар	"books"	> кітаптар

   After voiced consonants ( -з, -ж, -л, -м, -н, -ң ) the plural suffix is changed to +дар / +дер:

   жыл+лар	"years"	> жылдар
   қыз+лар	"girls"	> қыздар

   Similar rules of consonant assimilation exist for all other suffixes with the above mentioned initial consonants. These rules will be given in the "Grammar Explanation" chapters.

2. There is a general voicing of к/қ to г/ғ:

   тарақ	"comb"	тарағым
   шык	"go out"	шығу

   The consonant п voices to б between vowels:

   кітап	"book"	- кітабым "my book"
   көп	"many, all"	- көбіміз "most of us"

Major Characteristics of Kazakh Agglutination

әке+лер+іміз+ге - әкелкрімізге
" to our Fathers"

Agglutination occurs also in the inflectional Indo-European languages. But in contrast to the Turkic languages, the suffixes added are poly-functional. For example the ending -s in English denotes 3 functions:

1. plural, as in guides;
2. genitive, as in guide's;
3. 3rd person singular in the verb, as guides.

Suffixes are usually arranged in a strictly prescribed order and are subject to regular phonetic changes, i.e. vowel harmony and consonant assimilation. As soon as the students have learned a number of root-words and suffixes, they will be able to form new words. Without the help of a dictionary they will also be able to analyse and understand words and word formations. For example, in the Kazakh word жүмыссыздық the students will recognize +дық as a suffix, forming abstract nouns comparable to English -ness [-hood or -dom, as in "childlessness", "childhood", "freedom"]. The preceeding suffix +сыз stands for "without", жүмыс the root or base word means "work" therefore жүмыссыздық is to be understood as "state of being without work", i.e., "unemployment".

Suffixes in Kazakh, like in all other Turkic languages, consist of either a closed syllable (see examples given above) or an open syllable, as the endings for the locative case (+да/+де, +та/+те) and the dative case (+ға/+ге). Suffixes formed by one vowel or consonant are rare. On account of the phonetic rules of vowel harmony and assimilation, each suffix has variants, as +лар/+лер, +дар/+дер, +тар/+тер. Accordingly all suffixes in Kazakh can be divided into two groups:

1. suffixes containing the vowel а or е, as e.g. the negative suffix in verbs -ма/-ме (: -па/-ае, -ба/бе): ал: "take", ал-ма (don't+take); бер "give", бер-ме (don't+give).
2. suffixes containing the vowel ы or і, as e.g. the possessive suffix first person singular +ым/+ім: ат+ым "my horse", бет "face", бет+ім "my face".

Sequence of Suffixes

бала+лар+ым+нан балаларымнан "from my children"
іні+лер+ым+нен інілерімнен "from my younger brothers"

Opposition Between Verbs and Nouns

In order to maintain the rigid division between nouns and verbs Kazakh has two sets of suffixes:

1. suffixes which can only be attached to verbal stems (deverbal suffixes);
2. suffixes which can only be added to nominal stems (denominal suffixes).

1. deverbal verb suffixes: -ыл/-іл denoting the passive mood of the verb: бас - "to press"; бас+ыл - "to be pressed";
2. deverbal noun suffixes: -ма+/-ме+ (-па+/-пе+): бас - "to press", but бас-ма + > бас-па + "pressure; printing; press".

1. denominal noun suffixes, as e.g., +шы+/+ші+ denoting a person who does something habitually or professionally with the thing or object expressed in the preceding noun етік "boots", етік+ші "one who makes boots or shoes, shoemaker"; жүміс "work", жүміс+шы "worker".
2. denominal verb suffixes, as e.g. +ла-/+ле- (also: +та-/+те-), expressing the idea of doing (making) something with the preceding noun: іс+ "work", іс+те "to make" (literally: to make work).

STRESS

тау+ ("mountain") + лар	"mountains"
тау+лар+ға	"to the mountains"

кел+генмін

"I have come"

кел+ме+генмін	"I have not come"
кел+ме	"don't come"
кел+меніз	"please don't come"

MAIN DIFFERENCES BETWEEN KAZAKH AND ENGLISH

1. Kazakh has no gender.
2. kazakh has neither a definite nor indefinite article.
3. English modal verbs "can, could, may, might, shall, should, must" do not exist in Kazakh. Each of these words requires a rephrasing in Kazakh. For example "I must go" is rendered as "My going is necessary":
   бар-у+ы керек
4. Kazakh has no auxiliary verb "to have, to not have". Instead it uses the phrase "my so-and-so exists (does not exist)":
   кітаб+ым бар (жоқ)
5. Instead of prepositions Kazakh uses postpositions. English "after school" is rendered as
   мектептен кейін
6. Kazakh has no dependent (subordinated) clauses. Neither does it have subordinating conjunctions. An English dependent clause "when he came" is rendered as "at his coming" кел-ген+ін+де or кел-ген+де. English relative clauses correspond in Kazakh to attributive phrases: жаз-ған адам... "the man who wrote..." (lit.: the having written man).
7. Kazakh has two forms of the second person: familiar сен and polite сіз. This is expressed in the noun and verb personal endings, as

   балаң - бала-ңыз	your son
   жаздыңдар - жаздыңыздар	you wrote
   кел - келіңіз	come

8. When a noun is used with numerals or the word көп "many" the noun takes no plural endings, as in

   он студент	ten students
   көп кітап	many books

9. A double negative is used in Kazakh when expressing negation. A sentence may have negative words ештеңе "nothing", ешкім "nobody", or ешқандай "never" and the negative suffix -ма/-ме or the negative word жоқ

   Ешкім келмеді	Nobody came (lit: Nobody not came)
   Бөлмеде ешкім жоқ	Nobody is in the room

10. In Kazakh the predicate is always at the end of a sentence.

    Мен кітап оқуды	I like reading a book
    үнатамын	(lit.: I book reading like).

Terms of Address among the Kazakhs

Addressing younger people Kazakhs use the following kinship terms: інім or бауырым "my younger brother", карыңде сым "my younger sister" (by a man); сіңлім "my younger sister" (by a woman). If the person being addressed is the same age as the speaker, the terms used are қүрбым, қүрдасым, замандасым "my co-equal".

Kazakhs use the above terms primarily with other Kazakhs or other Turkic peoples. Foreigners who speak Kazakh and demonstrate an understanding of the Kazakh culture will also be addressed with kinship terms, i.e. they will be accepted into the Kazakh family.

Kazakh elders, who are demonstratively fond of children, will address the young with балам "my son, my child", қызым "my daughter". They will use elaborate forms of endearment, such as шырағым "my light", қалқам "my shield", ботам "my little camel", қозым "my little lamb", or қүлыным "my little foal". The most touching term of endearment which Kazakh elders use with children is айналайын "my dearest, my precious one" (lit.: I will turn around you in an act of sacrifice, i.e., I will sacrifice myself for you).

Competencies:

1. To exchange greetings
2. To introduce yourself and others
3. To depart and say goodbyes

Grammar:

It is required to know how the Kazakhs greet one another because in many Kazakh communities you will be measured by your greetings. The young should always speak first. The men always shake hands. The women usually don't shake hands when greeting and being greeted. For Kazakhs, life is changing so that these days it is acceptable for some women to shake hands (if a woman doesn't shake your hand, don't worry she is trying to maintain Kazakh traditions). Among the young a short greeting is widely used "Сәлем!" "Hi!", "Hello!".

DIALOGUES

A

- Саламатсыз ба?
- Саламатсыз ба!
- қалыңыз қалай?
- Жақсы. Рахмет! Сіз ше?
- Жақсы. Рахмет!
- Сау болыңыз!
- Сау болыңыз!

B

- Амансыз ба?
- Амансыз ба!
- Менің атым Баян.
- Сіздің атыңыз кім?
- Менің атым Денис.
- Қалыңыз қалай?
- Жақсы. Рахмет! Сіз ше?
- Жаман емес. Рахмет.
- Сау болыңыз!
- Сау болыңыз!

C

- Ассалаумағалейкум!
- Уа-Алейкум ассалам.
- Сіздің атыңыз кім?
- Менің атым Рон.
- Өте жақсы. Сіз қайдансыз?
- Мен Америкаданмын. Сіз ше?
- Хош келдіңіз! Мен Қазақстаннанмын. Қалыңыз қалай?
- Рахмет! Жақсы! Сіз ше?
- Қүдайға шүкір. Сау болыңыз!
- Сау болыңыз.

D

- Дэвид, сәлем!
- Сәлем, Дәурен!
- Оның аты кім?
- Оның аты Патрик.

Common Phrases and Words

Interrogative Pronouns

Exercise 1. Read these letters and compare them

А а	Ә ә	Г г	Ғ ғ
О о	Ө ө	К к	Қ қ
Ы ы	І і	Н н	Ң ң
У у	Ү ү    Ұ ұ	Х х	Һ һ

Exercise 2. Read the following words

А, а			Ә, ә
Ата, ара, аға, алма, апа, сағат, асан			әріп, әже, дәптер, кәрі, жәрдем, әлем, Сәуле, әдемі, әдіс, мәжіліс, бәрі, әрине
О, о			Ө, ө
От, орта, қол, орын, досым, жол, жослар			Өрік, өзім, көз, сөз, төр, төрт, көру, көп, өте, бөлек, мөлдір, Өтеген, Өмірзақ
Ы, ы			І, і
Ыдыс, жыл, мың, ауыз, науріз, жылы, қыс, танісу			Іэ, іні, ірі, кіру, екі, білім, сегіэ, өзгеріс, тіс, сіз, біз, киім, кілем, бір
У, у		Ұ, ұ		Ү, ү
Ту, су, бу, тату, бару, жуыну, ішу		ұл, ұн, тұру, ұйым, құс, жұмыс, дұрыс		Үй, үлкен, күн, жүз, жүзім, күз, жүру, түлкі түсіну
Г, г			Ғ, ғ
Гүл, Гауһар, Гүлсім			аға, сағат, тоғыз, маған, ғасыр, ғарышкер
К, к			Қ, қ
Кіру, келу, көктем, күйеу, киім, көйлек			қала, қалам, қыз, қашан, қасқыр, қалың, қүттықтаймың, қырық, қызық, қысқа
Н, н			Ң, ң
Нан, не, неше, нешінші, нәзік, негізгі, Нүрлан			жаңа, таң, таңертең, маңізды, оның, менің, оңай, оң, өлең, аң
Х, х			һ
Хат, халық, хабар			Гауһар, жиһаз

Exercise 3. Read the following words and write them in alphabetical order

Ара (bee), апа (older sister), ана (mother), сапа (quality), бала (child son), қала (town, city), сары (yellow), дері (medicine), тарақ (hair brush, comb), гүл (flower), көше (street), уақыт (time), ауыз (mouth), кадірлі (dear, respectable), күйеу (husband), өзгеріс (change), үзіліс (break), жуыну (wash), қуану (to be glad), ұмыту (to forget), танысу (to meet), отбасы (family), әрине (of course), мүмкін (probably), бірақ (but), сондықтан (that's why), себөп (reason), пәтер (apartment), перде (curtain), саусақ (finger), мойын (neck), түйе (camel), түйме (button)

Exercise 4. Read the following words and divide them into 2 groups. Place the words with the soft vowels to the right, and with the hard vowels to the left.

Model:	I	II
	жазушы	мектеп
	hard	soft
vowels	а, о, ы, ұ	ә, ө, і, й, е, ү

жазушы (writer), мектеп (school), дүйсенбі (Monday), оқулық (textbook), отбасы (family), кездесу (to meet), бөлме (room), түйме (button), қарындас (sister), балық (fish), тауық (chicken), оқушы (student), кіру (to enter), отыру (to sit), жүрү (to go), қашан (when), тану (to recognize), танысу (to get acquainted)

Exercise 5. Read the following words and divide them into 3 groups

1. voiceless consonants
2. voiced consonants
3. sonorants

сөз (word), кеш (evening), бүгін (today), қарындас (sister), мысық (cat), көл (lake), қыс (winter), жаз (summer), күз (autumn), көктем (spring), ыстық (hot), мамыр (May), маусым (June), көпір (bridge), үй (house), сарай (palace), шаш (hair), айт (tell), бет (page, face), көз (eye), өлең (song)

Exercise 6. Read aloud and translate

Мынау кім?
Мынау - мен.	Менің атым Айша.
Мынау - сен.	Сенің атым Серік.
Мынау - сіз.	Сіздің атыңыз Баян.

Мынау не?
Мынау (book)	Мынау (chicken)	Мынау (city)
Мынау (cat)	Мынау (lemon)	Мынау (dog)

Personal endings

Exercise 7. Read aloud and translate

Мен баламын	Мен мүғаліммін
Сен баласың	Сен мүғалімсің
Сіз баласыз	Сіз мүғалімсіз
Ол бала	Ол мүғалім

Exercise 8. Write the personal endings

Ол әнші	Сіз ләрігер	Сен жазушы
Мен әнші	Ол дәрігер	Сіз жазушы
Сіз әнші	Мен дәрігер	Ол жазушы
әнші - singer	дәрігер - doctor	жазушы - writer

Exercise 9. Read and translate. Find the personal endings.

А: Саламатсыз ба! Мен Эмилимін. Мен Америкаданмын. Мен мүғаліммін. Сіз ше?

Ә: Амансыз ба? Мен Лора Джонсонмын. Мен мүғаліммін. Мен Америкаданмың. Сау болыңыз!

Б: Сәлем! Мен Карлмын. Мен Америкаданмын. Мен есепшімін. Қазір (now) оқушымын. Сен ше?

Exercise 10. Read aloud the following words. Pay particular attention to the different sounds.

бір - бер	үш - ұш	төрт - төр
бір - бар	үш - үй	төрт - тор
бір - біз	үш - үр	төрт - торт
екі - ескі	үш - өш	төрт - өрт
екі - үкі	үш - аш	төрт - тарт
бес - бас	алты - үлты	сегіз - сағыз
бес - бос	алты - ашты	сегіз - сиғыз
бес - кес	алты - жарты	сегіз - коныз
бес - тес	жеті - жет!	тоғыз - тоңғыз
бес - без	алты - шеті

он - оң

он - ол

он - үн

он - от

он - өн

Exercise 11. Read aloud in Kazakh

10, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1;

8 лимон (lemon)	9 алма (apple)	2 дос (friend)
7 кітап (book)	1 әже (grandmother)	10 тауық (chicken)
6 жүмыртқа (egg)	3 гүл (flower)	4 бала (child)

Exercise 12. Read aloud and translate the phrases

10 кітап	9 мүғалім
8 қыз	6 ит
4 дос	3 дәрігер
2 мысық	7 лимон
5 оқушы	1 гүл

Exercise 13. Count from 1-10 and back from 10-1.

Exercise 14. Read and answer the question in Kazakh

What time?		Сағат қанша / неше?
(1 o'clock)	(2 o'clock)	(5 o'clock)	(6 o'clock)	(8 o'clock)
сағат бір	сағат екі	сағат бес	сағат алты	сағат сегіз
(8:30)	(1:25)	(9:15)	(7:55)	(2:45)

- Кешіріңіз, сағат неше?
- Сағат 10.
- Рахмет!

сағат

time, clock, watch

кешіріңіз

excuse me (formal)

Exercise 15. Count from one to a hundred in Kazakh

Exercise 16. Repeat and answer these math problems in Kazakh!

+ қосу		- алу	= болады
1+5 =	7+10 =	10-2 =	90-20 =
4+3 =	12+6 =	6-3 =	100-30 =
2+8 =	40+20 =	8-4 =	60-45 =
50+50 =	30+30 =	12-6 =	76-12 =
25+75 =	45+45 =	15-5 =	44-4 =
40+35 =	15+15 =	20-4 =	85-35 =

Housing for young couples is not available in Almaty. As in other towns and cities, the housing shortage is so severe that even couples who have been married for many years have only a single room to call home. This housing situation has limited the size of the Kazakh urban family, which now usually consists of the parents and two children. There is seldom room for grandparents. Since both parents work, they had, until recently, no choice but to leave their children in kindergartens where the only language of communication was Russian.

In the countryside a family still includes three or sometimes four generations, and the number of children is between five and ten. These rural children have been growing up in a Kazakh environment, while a whole generation of young urban Kazakhs have been raised without knowing much of their mother tongue - although this is now changing. The number of Kazakh schools and kindergartens in Almaty and other urban centers is increasing, and the emphasis is on the revival of Kazakh traditions.

These traditions include the celebration of holidays. When a child is born a feast called shildehana is held. Forty days after the birth the family invites female guests for the besik salar, marking the day the child is first put in its cradle. On the first day of school the til ashar is celebrated. Together with all other Central Asians, the Kazakhs are again celebrating their traditional New year (Nauryz) on March 22, after being banned for over seventy years. All Kazakh celebrations feature a dombira player to play and sing Kazakh songs. An aqin (oral poet) might also be present to improvise songs dedicated to the person honored at the feast.

Competencies:

1. To ask, answer and describe one's family
2. To ask about one's host/counterpart's family

Grammar:

1. Possessive endings of Nouns (Singular I)
2. Locative case
3. Interrogative sentences with particle -ма/ме? -ба/бе? -па/пе? -ше?

   ата--1--әже
        |
   әке--2--шеше
        |
	3
      немере
        |
	4
      шебере

әйел         күйеу

     балалар

үл             қыз

DIALOGUES

A

- Сізде отбасы бар ма?
- Иә, бар. Менде отбасы бар.

B

- Сізде отбасы бар ма?
- Жоқ, менің басым бос.

C

- Сізде отбасы бар ма?
- Жоқ, мен бойдақпын.

D

- Сізде ата бар ма?
- Иә, бар.
- Ол нешеде?
- Ол 84-те (сексен төртте).
- Оның аты кім?
- Оның аты Джордж.

E

- Сізде бала бар ма?
- Иә, менде бір үл, бір кыз бар.
- Олар нешеде?
- Қызым 12-де, үлым - 8-де.

отбасы	family	іні	younger brother (for a man)
ата	grandfather	бауыр	younger brother (for a woman)
әже	grandmother	қарындас	younger sister (for a man)
әке	father	сіңлі	younger sister (for a woman)
шеше,ана	mother	жиен	nephew, niece
әке-шеше	parents	нағашы	uncle (for a mother's brother)
бала	child	күйеу	husband
үл	boy, son	күйеу жігіт	groom
қыз	girl, daughter	келін	daughter-in-law
немере	grandson/daughter	жеңге	sister-in-law
шебере	greatgrandchild	қалыңдық	bride
аға	brother	күйеу бала	son-in-law
апа	sister	жезде	brother-in-law
бойдақ	bachelor, unmarried man	үйленген жоқ	single, unmarried person

Мен+де	I have...
Сіз+де	You have...
Неше+де?	How old?
Бар	Yes / I have
Жоқ	No / I haven't

The Kazakhs traditionally didn't answer when asked about their family and the number of children for religious reasons, 1) they didn't want to anger God, 2) they were afraid of getting the "evil eye". They usually won't tell you: "I have a big family" or "I have many children". In some parts of Kazakhstan this tradition remains, but younger people should give you a straight answer.

Here are a few words about the relatives of a husband and wife. "Қайын -қайын аға (қайаға)" is usually used for an elder brother of a husband or a wife, "қайын сіңлі" for a younger sister of a husband, "қайын ата" for fathers of the husband or wife, "қайын ене" for mothers of the husband or wife. "Қайын жүрт" close relatives of a husband or a wife, "жеңге" elder brother's wife.

Exercise 1. Pay particular attention to the pronunciation of the following words

әже ажар қыз   қыс күз көз жас жаз ана әке аға апа ата ана жыл жылы бет бес шөп шөбере

шеше неше шашу ашу ін іні кім киім сен сең шәй жәй сән сан әділ адал әйнеқ   өрнек

жиен жиын жезде жазде күйеу күйу келін қалың ағаш нағашы қол қал қою қүйу көңілді   көгілдір жоқ жақ

Exercise 2. Read aloud and translate into English:

Мынау отбасы. Мынау әке мен шеше. Мынау балалар (бала-балалар Pl. form). Мынау аға. Оның аты Оджас. Мынау іні. Оның аты Ілияс. Мынау карындас. Мынау апа. Мынау сіңлі.

Exercise 3. Look at the picture and answer the questions.

Мынау... (woman)	Мынау... (grandfather)	Мынау... (little girl)
Мынау... (young woman)	Мынау... (grandmother)	Мынау... (man)

Exercise 4. (See introduction and revise the possessive form.) Read, translate, and pay particular attention to the words in pairs so that you can understand the possessive endings.

A

әке әкем қарындас   қарындасым     сіңлі сіңлім ата атам әже әжем қыз қызым күйеу күйеуім

аға ағам бауыр бауырым апа апам үл үлым шеше шешем немере   немерем

B

әке әкеңіз қарындас   қарынжасыңыз сіңлі сіңліңіз ата атаңыз қыз қызыңз

аға ағаңыз бауыр баурыңыз апа апаңыз үл үлыңыз немере   немереңіз

Exercise 5. Name the Kazakh words that match the pictures and repeat the words with the possessive endings.

Мынау мен [boy] Менің атым Арман.

[grandfather] м,	[grandmother] м,	[father] м,
[mother] м,	[brother] м,	[baby] ім,
[girl] ым,	[sister] м,	[dog] ім.

* Now change from the first person to the second person (polite form).

Exercise 6. Add possessive endings for the Singular first and second person (polite form) and translate into English.

Менің әке...	Сіздің әке...
Менің аға...	Сіздің аға...
Менің сіңлі...	Сіздің сіңлі...
Менің немере...	Сіздің немере...
Менің қызы...	Сіздің қызы...
Менің үл...	Сіздің үл...
Менің қарындас...	Сіздің қарындас...
Менің әйел...	Сіздің әйел...
Менің күйеу...	Сіздің күйеу...
Менің қалыңдық/ғ...	Сіздің қалыңдық/ғ...
Менің дәрігер...	Сіздің дәрігер...
Менің мысық/ғ...	Сіздің мысық/ғ...
Менің тауық/ғ...	Сіздің тауық/ғ...
Менің сағат...	Сіздің сағат...

Exercise 7. Translate into Kazakh using the possessive forms.

1. My husband. 2. Your father. 3. My son. 4. Your little sister (for a man). 5. My younger sister (for a woman). 6. My family. 7. My grandson. 8. My doctor. 9. Your teacher. 10. My dog. 11. Your child. 12. My cat. 13. Your wife. 14. Your grandmother.

Exercise 8. Change the underlined words and then create and translate sentences with the words.

EXAMPLE: Сізде әке бар ма?

A. Сізде отбасы бар ма?

әке, бала, қыз, үл, іні, сіңлі, қарыедас, шеше, ата, әже, аға, қалыңдық

EXAMPLE: Ата нешеде?

B. Ол нешеде?

ата, әке, шеше, бала, қалыңдық, оқушы

According to the laws of Vowel Harmony the choice of suffix (given below) depends on the vowels in the word. Usually these suffixes are used for the locative case (example: Нешеде?)

Vowels or last letter	Hard vowels	example:	soft vowels	example:
with Vowels   and voiced consonants	-да	алтыда жиырмада	-де	сегізде отыз бірде
Voiceless consonants	-та	алпыста қырықта	-те	елу бесте он үште

Exercise 9. Read, translate, and define the suffixes.

Алия он бесте. Атам жетпіс сегізде. Әжеңіз алпыс тоғызда. Әкеңіз қырық екіде. Шешем отыз алтыда. Асан жиырмада. Ол жиырма екіде. Сіңлім қырықта. Досым жиырма төртте.

Exercise 10. Choose a pronoun from column one with a noun from column two and end with the interrogative нешеде to make a question. Then answer your question, choosing from column three using the locative endings (-да, -де, -та, -те).

EXAMPLE:

1. Менің әкем нешеде?	1. Менің әкем алпыс жетіде
2. Сіздің апааңыз нешеде?	2. Менің апам отыз төртте.
3. Оның қарындасы нешеде?	3. Оның карындасы он сегізде.

-1-	-2-	-3-
Менің	әкем	алпыс жеті	-да
Сенің	немереңіз	үш	-де
Сіздің	атасы	жүз	-та
Оның	қарындасың	жиырма бес	-те
	күйеуі	отыз төрт
	әжең	тоқсан екі
	қалыңдығым	он сегіз
	ағасы	қырық алты
	апаң	елу
	сіңлім	отыз бір
	дәрігерім	қырық төрт
	оқушың	жиырма бір
	мүғалімі	отыз жеті
	Ғалымбек	он жеті
	Мәриан	тоқсан
	Хамза	жиырма тоғыз
	Элин	он сегіз

Exercise 12. Read, translate and answer the questions.

1. Сіздің атыңыз кім?	7. Оның аты кім?
2. Сіз қаншадасіз?	8. Сізде бала бар ма?
3. Сіз нешедесіз?	9. Балаңыз нешеде?
4. Сізде отбасы бар ма?	10. Онің аты кім?
5. Сізде әке бар ма?	11. Сізде сағат бар ма?
6. Әкеңіз нешеде?	12. Сағат қанша/неше?

In Kazakh interrogative sentences begin with the words Кім? Не? Қанша? Неше? etc. or by adding the interrogative particles ма/ме? ба/бе? ше? па/пе?

Vowels in the words or the last letter	Hard	examples	soft	examples
й, р, л vowels	ма	сарай ма?	ме	гүл ме?
ж, з, м, н	ба	қыз ба? жаз ба? адам ба? нан ба?	бе	күн бе? өзен бе? сөз бе?
к, қ, п, с, т, ф, х ц, ч, ш, щ, д, г, б, в	па	Ричард па? мысық па? хат па?	пе	ит пе? бес пе? төрт пе? Эрик пе?

Exercise 13. Add the interrogative particles to the following then read and translate.

1. Сізде бала бар ...?	11. Сізде ит бар ...?
2. Мынау мүғалім ...?	12. Сізде аға бар ...?
3. Сізде отбасы бар ...?	13. Мынау қарындасыңыз ...?
4. Сізде кітап бар ...?	14. Мынау әйеліңіз ...?
5. Мынау әже ...?	15. Мынау күйеуіңіз ...?
6. Мынау қызыңыз ...?	16. Мынау Беверли ...?
7. Мынау атаңыз ...?	17. Сіздің атыңыз Сьюзан ...?
8. Мен Қазақстаннанмын?	18. Сіздің атыңыз Кевин ...?
9. Сіз ...?	19. Оның аты Трейси ...?
10. Мынау Эрик ...?	20. Сізде мысық бар ...?

Exercise 14. Change to the interrogative form by adding the interrogative particle and correct pronoun.

Кім? Не? Неше? Қанша? Қалай? Қайдан?

ма? ме?

па? пе?

ба? бе?

ше?

1. Мынау гүл.	6. Сіз Америкадансыз.
2. Сағат үш.	7. Сізде ит бар.
3. Сізде немере бар.	8. Ол жиырма жетіде.
4. Сізде атыңыз Патрик.	9. Оның аты Дәурен.
5. Мынау мысық.	10. Сіздің атыңыз Вэлори.

Мамандықтар - profession

Exercise 16. Read and translate. Pay attention to the personal endings.

A.

Мен	ғалыммын	мүғаліммін	әншімін	экологпін
Сен	ғалымсың	мүғалімсің	әншісің	сатушысың
Сіз	ғалымсыз	мүғалімсіз	әншісіз	бастықсыз
Ол	ғалым	мүғалім	әнші	зейнеткер

B. Put the personal endings where necessary.

Мен	үшқыш...	жүргізуші...	мүсінші...
Ол	суретші...	жүмысшы...	тігінші...
Сен	дәрігер...	жазушы...	тоқымашы...
Сіз	меңгеруші...	орынбасар...	окытушы...

Exercise 17. Add personal endings (singular 1st person). Answer the question and translate.

Мен оқушы...	Мен бала...		Мен дәрігер...
Мен Трейси...	Сіз кімсіз?		Мен мүғалім...
Мен Жон...	Мен Лора...	Мен Карл...	Мен эколог...

PROVERBS:

Competencies:

1. To ask about food and its price
2. To converse at the store

Grammar:

1. Imperative Mood (Polite form)
2. Using numbers as adjectives
3. Personal Pronouns Мен, Сіз.
4. Practice structure with "Маған керек ..." / "Сізде ... бар ма?"

DIALOGUES

A

- Сізде сүт бар ма?
- Иә, бар.
- Қанша түрады?
- 23 теңге.
- 1 литр сүт беріңіз.
- Алыңыз. Рахмет!

B

- Сізде нан бар ма?
- Иә. Сізде кандай нан керек?
- Маған жүмсақ ақ нан керек.
- Батон мен береке нан жүмсақ.
- Батон қаншадан?
- 17 теңге 50 тиын.
- 1 батон беріңіз. Міне ақша.
- Рахмет!

C

- Тоқаш жоқ па? / бар ма?
- Бар.
- Жүмсақ па?
- Иә.
- Қаншадан?
- 120 теңге.
- Анау кәмпит қанша түрады?
- Қайсы? Мынау ма? 250 теңге.
- Маған 0.5 кг тоқаш және 300 г. кәмпит беріңіз. Бәрі канша?
- Бәрі 135 теңге.
- Міне, алыңыз.
- Мен сізге 65 теңге қайтарамын. Санаңыз!
- Рахмет!

D

- Маған 1 келі шүжық беріңізші?
- Сізге қандай шүжық керек?
- Маған сүрленген шүжық керек. (smoked sausage) Қанша түрады?
- 165 теңге телеңіз.
- Рахмет.

E

- Маған 0.5 келі сары май және 0.5 келі сірне ірімшік беріңіз.
- Тағы не аласыз?
- Тағы 10 жүмыртқа беріңіз. Бәрі Қанша түрады?
- Бәрі 240 теңге түрады. Кәссіге тедеңіз.

Дүкен - Store, Shop
Азық-түлік - Food
Нан - Bread

Structure:

Short:

Exercise 1. Read and compare.

ат-ет	ет-ит	ант-қант
қант-салт	сүт-сүрт	сүт-сат
кәмпит-компот	тауық-тәулік	түз-түс
балық-халық	қаймақ-көйлек	жүмыртқа-шегіртке
сүзбе-созба	торт-төр	сусын-сосын
торт-төрт	сыра-сіро	сыра-сары
сыра-сыр	үн-үл	күріш-күрылыс
кеспе-қазба	жүмсақ-түмсық	әсел-әсем
әсел-асыл	қымбат-қүрмет	қатты-қүтты
қатты-күтім	міне-мынау	қымбат-кіндік
арзан-өзөн	бәрі-барыс	акша-өкше
және-жаңа	шәй-жәй	теңге-тән

Exercise 2. Answer the question and match the words with the pictures.

(chocolate)	(chicken)		(candy)	балық нан жүмыртқа тауық шоколад сыра кәмпит батон сүт ет
(bread)	(egg)		(fish)
(long bread)	(beer)	(meat)	(milk)

The words "жарты" and "жарым" denote half of something but there are differences between them. "Жарым" is used mostly with numerals...

2.5	екі жарым
6.5	алты жарым

..."Жарты" is used with nouns.

Жарты сағат	Half an hour
Жарты тауық	Half a chicken
0.5 л жарты литр	(500ml water, milk, etc.)
0.5 кг жарты келі	(500g sugar, rice, meat, etc.)
ширек	quarter (one fourth of something)
белшек	small pieces of something or numeral
белік	part, piece
белім	part, department (book, store, office etc.)

Exercise 3. Read and translate the following.

1кг ет	батон нан	жарты тауық
10 жүмыртқа	0.5 кг кант	1.5 кг күріш
300 г шоколад	2.5 кг май	1 сүсын
3.5 кг кәмпит	5 сыра	1 шаран
5.5 кг кеспе

Exercise 4. Rewrite the following with numbers and abbreviations.

EXAMPLE: [бір келі] макарон - 1 кг макарон

1. [жарты келі] кәмпит - ...
2. [үш жарым келі] күріш - ...
3. [бір жарым келі] балық - ...
4. [бір келі] сары май - ...
5. [бір жарым литр] сүт - ...
6. [он екі келі] үн - ...
7. [екі жарым литр] өсімдік майы - ...
8. [жарты келі] тауық - ...

Exercise 5. Make up sentences and translate them aloud.

2.5 кг	жүмыртқа
10 кг	кәмрит
7.5 кг	балық
1 пөшке	түз
2 кг	сүт
5 литр	сусын
350 г	темекі
5 кг	үн
3.5 кг	макарон
0.5 кг	күріш
1 литр	май
0.5 кг	нан
3 пешке	қаймақ
6 кг	ет
0.5 литр	өсімдік майы
600 г	бал

Exercise 6. Replace the underlined word.

1. Сізде кант бар ма?	үн, кесре, балық, сүзде, сүт, май, шәй, жүмыртқа
2. Маған күріш керек.	сыра, қаймақ, сусын, шүжық, сірне
3. Дүкенде кофе бар ма?	кәмпит, шарап, печенье, тоқаш, кофе, тауық

Exercise 7. Substitute the words using the given structure.

Сізде ... бар ма?

words: әке, шеше, бала, ит, мысық, үй, кітап, әйел, күйеу, әже, ата, апа, карындас, аға, нағашы, жиен, келін, жеңге, жезде, дос.

Маған ... керек this structure can be used also with the verbs in the infinitive form to express a wish (I need...)

Маған бару керек	(to go)
Маған кайту керек	(to come back, to return)
Маған аудару керек	(to translate)
Маған оқу керек	(to read)
Маған жазу керек	(to write) etc.

Exercise 8. Substitute the words using the given structure.

Маған ... керек.

words: уақыт (time), сағат (watch, clock), машина (car), кітап (book), қалам (paper), доп (ball), қалам (pen), қарындаш (pencil)

Now make up sentences and translate them.

Маған

машина кітап демалу бару танысу мысық ит үйықтау кездесу қайталау

керек

new verbs		new adjectives
демалу	to take a rest	жаңа	new
танысу	to make acquaintance with	қара	black
кездесу	to meet	ақ	white
қайталау	to revise, to repeat	қоңыр	brown
үйықтау	to sleep (to go to bed)	сары	yellow
		қызыл	red
		көк	blue
		сүр	grey
		жасыл	green

Exercise 9. Read and learn these exchanges.

1.	- Маған нан керек. - Қандай? - Ақ нан. - Қанша? - Екі.	2.	- Маған доп керек. - Қандай? - Қызыл және көк.
3.	- Маған жана қалам керек. - Қандай? - Қызыл, көк және қара.	4.	- Маған қант керек. - Қанша? - 5 келі.
5.	- Маған айран, сүт керек. - Қанша? - Айран жарты литр, сүт бір литр.	6.	- Маған үн керек. - Қандай? - Ақ бидай үны. - Қанша? - 3 келі.

The Imperative Mood

Бер + іңіз + ші	Give me, please.
Айт + ыңыз + шы	Tell me, please.

беріңіз + ші	оқыңызшы
айтыңыз + шы	жазыңызшы
бар + ыңыз + шы	айтыңызшы
кел + іңіз + ші	қайталаңызшы
көрсет + іңіз + ші	санаңызшы

Infinitive	Imperative	Imperative polite	Polite request
беру	бер	беріңіз	беріңізші	to give
айту	айт	айтыңыз	айтыңызшы	to tell, to say
өлшеу	өлше	өлшеңіз	өлшеңізші	to weigh
қайталау	қайтала	қайталаңыз	қайталаңызшы	to repeat
алу	ал	алыңыз	алыңызшы	to take
көрсету	көрсет	көрсетіңіз	көрсетіңізші	to show
аудару	аудар	аударыңыз	аударыңызшы	to translate
жазу	жаз	жазыңыз	жазыңызшы	to write
оқу	оқы	оқыңыз	оқыңызшы	to read
ашу	аш	ашыңыз	ашыңызшы	to open
санау	сана	санаңыз	санаңызшы	to count
жабу	жап	жабыңыз	жабыңызшы	to close

Exercise 10. Express a request using the words in brackets.

EXAMPLE: Маған алма беріңізші.

1. Маған 10 жүмыртқа (беру).
2. Маған ана кітап (көрсету).
3. Маған кағаз (беру).
4. Сіз қазақша (оқу).
5. Сіз ағылшынша (жазу).
6. Сіз ағылшынша (аудару).
7. Сіз есік (ашу).
8. Маған сағат / уақыт (айту).

Demonstrative pronouns

Мынау, мына, бүл	this
анау, ана	that

REMEMBER!

Exercise 11.

A. Change to the Polite Imperative Mood and translate.

1. тыңда...	2. Түр...	3. Отыр...
4. Жаз...	5. Оқы...	6. Кір...
7. Аш...	8. Жап...	9. Бер...

B. Express requests adding the particles to the verbs (-шы, -ші). Translate them.

Exercise 12. Go to the nearest store to converse with the salesperson to get to know the price.

Exercise 13. Read the text and translate it.

Мен дүкенге күнде барамын. Нан, сүт, сүзбе, сары май, сусын сатып аламын.

әрқашан	- always
күнде	- everyday

Notice the differences in meanings of these words and expressions.

сату	to sell	compare	сатушы	salesperson
сатып алу	to buy		сатып алушы	customer

Сатушы сатады	Salesperson sells ...
Мен сатып аламын	I buy ...
Сатушы дүкенде нан сатады	Salesperson sells bread of the store.
Мен нан сатып аламын	I buy bread.
Сіз сүт сатасыз ба?	Do you sell milk?

Дүкенде сүт	сатады/бар.	They sell/have milk...
Дүкенде сүт, нан	сатады ма?

Дүкен ашық (open)
Дүкен жабық (closed)
Дүкен ашық па? Иә, ашық.
Дүкен жабық па? Ие, жабық.

The negative form of the verbs is formed by adding negative affixes
-ма, -ме after vowels and sonorants н, ң.
-па, -пе after voiceless consonants
-ба, -бе after voiced consonants then personal endings are added. (See the introduction.)

Present	Negative
барамын	бар+ма+й+мын
Past
бардым	бар+ма+дым

Exercise 14. Underline the negative affixes. Translate the verbs.

оқыдым	оқымадым	алдым	алмадым
жаздым	жазбадым	бердім	бермедім
айттым	айтпадым	өлшедім	өлшемедім
тыңдадым	тыңдамадым	санадым	санамадым
келдім	келмедім	қайтардым	қайтармадым
кірдім	кірмедім	аштым	ашпадым
шықтым	шықпадым	саттым	сатпадым

Exercise 15. Give negative answers.

EXAMPLE: 1. Мен дүкенге бармадым.

1. Сен дүкенге бардың ба?
2. Сіз кітап алдыңыз ба?
3. Айжан үйге келді ме?
4. Бала ертегі тыңдады ма?
5. Оқушылар кітап санады ма?
6. Сатушы ақша қайтарды ма?
7. Рослин кітап жазды ма?
8. Трейси өлең айтты ма?
9. Ерик радио тыңдады ма?

Exercise 16. Fill in the blanks with the personal ending.

1. Мен жазды...	9.   Мен кітап оқыды...
2. Сіз қайталады...	10. Сен доп берді...
3. Сен келді...	11. Мен алма алды...
4. Сіз кірді...	12. Сен өлең айтты...
5. Мен шықты...	13. Сіз ақша қайтар...
6. Сен айтты...	14. Мен есік жапты...
7. Мен тыңдады...	15. Мен сабақ түсінді...
8. Сіз өлшеді...	16. Сіз қазақша сөйледі...

PROVERBS:

Originally the bazaar was designed as an open-air place with pathways lined with stalls. To protect customers from the sun, awnings would be spread across the stalls. In some places such bazaars still exist, though many were transformed "for sanitary" reasons into permanent buildings during the Soviet period.

The most popular bazaar in Almaty is the Kok Bazaar ("Green Bazaar"), located in a three-story building in the center of the city. The floors are crowded with produce, especially in autumn, when fruits such as apples, grapes, pears, and melons are all in season. Some of the produce is brought from the neighboring republics, Uzbekistan and Kirghistan, and the salespeople are mostly Uzbeks, Tajiks, Uyghurs, Dungans, and Korean. Traditionally, the Kazakh nomads did not engage in trade and bargaining. Nowadays the prices at the Kok Bazaar reflect the general economy. Whereas two years ago one kilogram of apples would cost only a few kopecks, in May 1995 the price was over 100 tenghe.

Competencies:

1. To buy and choose fruit/vegetables.
2. To ask about prices and to bargain at the bazaar.
3. To pay and to get change.

Grammar:

1. The comparative degree of adjectives and adverbs.
2. Negative form of a sentence.

Gr. structure:

DIALOGUES

A

- Алма қаншадан?
- 80 т.
- Қымбат. Арзандау беріңіз!
- Мақүл, 75т.
- 60 теңгеден 2 келі беріңізші!
- Жоқ, 70 теңге.

B

- Шабдалы қанша түрады?
- 100 т.
- Қымбат. 80-нен беріңіз!
- Қанша аласыз?
- 1 кг.
- Жоқ, 95 т.
- 85 теңгеден 2 кг беріңіз!
- Мақүл, алыңыз!

C

- Алмүт жүмсақ па? Дәмді ме?
- Өте дәмді, алыңыз. Арзан беремін. Келіңіз!
- Қаншадан?
- 120 т.
- 110 теңгеден беріңіз.

1

- Өрік қанша түрады?
- 30 теңге.
- 25 теңгеден беріңіз.
- Неше келі аласыз?
- 4 келі.
- Мақүл (жәрәйді) 25 теңгеден алыңыз.
- Міне 100 теңге. Рахмет.
- Тағыда келіңіз!

2

- Қарбыз қаншадан? Піскен бе? Қызыл ма?
- Иә, піскен, қызыл, өте тәтті, 15 теңгеден. Жеп көріңіз.
- Арзанырақ / арзанға / беріңіз.
- Мақүл. Алыңыз.
- Анау үлкенірек / кішірек? қарбызды өлшеңіз.

3

- Қүлпынай қанша түрады?
- Бір келісі 50 теңгеден. Алыңыз. Арзанға берем.
- 2 келі беріңіз. 40 теңгеден.
- Жәрәйді, келістік.
- Маған ірілеу керек.
- Таңдаңыз!
- Рахмет!

D

- Майда қияр бар ма?
- Міне, таңдаңыз!
- Қаншадан?
- 65 теңгеден.
- Мен көп аламын, 55 теңгеден беріңіз.
- Қанша аласыз?
- 4-5 келі.
- Жақсы. Міне 5 келі. Сізден 275 теңге.
- Мынау ірі қияр керек емес. Маған үсақ керек. Айырбастаңызшы!
- Мақүл, міне.

E

- Кешіріңіз, қайта санаңызшы! Мен 1 кг таңқурай 65 теңгеден және 0.5 кг шие 55 теңгеден алдым. Сізге 100 теңге бердім. Сіз маған 5 теңге қайтардыңыз Тағы 2.50 т. керек.
- Кешіріңіз, майда жоқ. 2 теңге алыңыз.
- Рахмет.

Базар   Market

Жеміс	fruit	Жидек	berry	Көкөніс	vegetable
алма	apple	таңқурай	raspberry	қияр	cucumber
алмүрт	pear	қүлпынай	strawberry	помидор	tomato
өрік	apricot	жүзім	grape	сәбіз	carrot
алхоры	plum	шие	cherry	қызылша	beet
шабдалы	peach	мүк жидек	cranberry	бүрыш	pepper
банан	banana	киви	kiwi	бүршақ	peas
лимон	lemon	манго	mango	пияз	onion
апельсин	orange	авокадо	avocado	қарбыз	watermelon
анар	pomegranate	кокос	coconut	қауын	melon
ананас	pineapple	карақат	currant	картоп	potato
				баклажан	eggplant
				асқабақ	pumpkin

ірі	big	айырбастаңызшы	- Please exchange
майда	small
піскен	ripe
көк	green
шіріген	rotten	таңдаңыз	- Please choose
дәмді	tasty, sweet, delicious
дәмсіз	tasteless
кызыл	red
қымбат	expensive	санаңыз	- Please count
арзан	cheap
ашы	bitter, salty
қышқыл	sour
мақүл	Ok, alright
жақсы	well
қайта	again
тағы, тағыда	once more
сізден	from you

Exercise 1. Read aloud these words and pay attention to the specific Kazakh sounds.

Қ:

қарбыз, қауын, қайта, қанша, қаншадан, қарақат, таңқурай, қүлпынай, мақүл, бүршақ, жақсы, қызыл, қызылша, қияр

І:

ірі, жеміс, өрік, көкөніс, жәмді, тәтті, дәмсіз, піскен

Ү:

үн, қүлпынай, мақүл, алмүрт, бүрыш, бүршақ, таңқурай, (канша) түрады

Ә: дәмді, дәмсіз, сәбіз, тәтті

Ө: көкөніс, өрік, көк

Ң: таңқурай, таңдаңыз, теңге

Ү: үлкен, жүзім

Ғ: тағы

Exercise 2. Look at the picture. Answer the question and translate them.

Мынау (eggplant)	Мынау (peas)	Мынау (tomato)	Мынау (lemon)	Мынау (cherry)	Мынау (pineapple)
Мынау (potato)	Мынау (grape)	МЫНАУ НЕ?		Мынау (peach)	Мынау (watermelon)
Мынау (banana)	Мынау (onion)	Мынау (strawberry)		Мынау (pear)	мынау (coconut)

Exercise 3. Answer the question, using the words from column B.

базарда не бар?

A	B	C
базарда	қауык қияр бүршақ сәбіз пияз алхоры алмүрт қызылша   шабдалы бәрі	бар

Exercise 4. Answer the questions using the words "қымбат" and "арзан".

Model: Базарда қарбыз қымбат, 50 теңгеден.

A. Базарда жидектер қанша түрады?

(strawberry)

(raspberry)

(cherry)

(cranberry)

(grape)

B. Базарда жемістер қаншадан?

(apple)

(orange)

(peach)

(plum)

(apricot)

C. Базарда көкөністер қымбат па?

(cucumber)

(carrot)

(beet)

(lettuce)

(peas)

(onion)

(pepper)

(potato)

Exercise 5. Read and translate the sentences. Find the antonyms.

Мынау алма қызыл, дәмді.	- Анау алма көк, дәмсіз.
Мынау қүлпынай піскен, тәтті.	- Анау қүлпынай көк, тәтті емес.
Мынау шабдалы жүмсақ.	- Анау шабдалы қатты.
Мынау шие ірі, тәтті.	- Анау шие майда, қышқыл.

Мынау өрік піскен, анау өрік шикі.
Мынау қияр қымбат, анау қияр арзан.

Both adjectives and adverbs can be used in a comparative form (faster, hotter). These are the suffixes that denote the comparative form ("Салыстырмалы шырай").

- ырақ	- ірек
- рақ	- рек
- лау	- леу
- дау	- деу
- тау	- теу

For example:	қымбат	қымбат+ырақ	қымбат+тау
	жақсы	жақсы+рақ	жақсы+лау
	үлкен	үлкен+ірек	үлкен+деу
	ерте	ерте+рек	ерте+леу
	арзан	арзан+ырақ	арзан+дау
	дәмді	дәмді+рек	дәмді+леу

In Kazakh a sentence can be formed from a noun and an adjective or adverb without the implied verb.

For example: Мынау алма тәттірек, алмүрт қаттылау.

The comparative form of an adverb often stands before the verb predicate.

For example:

Қаттырақ айтыңызшы	- Say it louder. Please speak louder.
арзандау беріңіз	- Sell it cheaper.

Exercise 6. Read aloud and translate the following. Find the suffixes of the comparative form.

1. Лимон қышқылдау.
2. Қарақат майдалау (үсақтау)
3. Қауын тәттірек.
4. Қызылша ірілеу.
5. Қарбыз қызылырақ.
6. Пияз ащылау.
7. Таңқурай бүгін (today) арзандау.
8. Алма мен өрік дәмділеу.
9. Шабдалы жүмсақ - жүмсағырақ ( қ / ғ ).
10. Жүзім көк - көгірек ( к / г ).

Exercise 7. Change the words in brackets into the Comparative form.

1. Маған (қатты) алма керек.
2. (Тәтті) жүзім беріңізші.
3. Маған (жүмсақ) шабдалы беріңізші.
4. (Ірі) картоп өлшеңізші!
5. Қай /қандай/ алмүрт (тәтті)?
6. Қай помидор (дәмді)?
7. Маған (кіші) кауын өлшеңіз.
8. (Майда) пияз беріңізші.
9. (Үлкен) қарбыз бар ма?
10. (Арзан) қияр бар ма?

Exercise 8. Make up short dialogues between a salesman and customer using the sentences given in Exercise 7. Act out the dialogues.

The Negative form of a sentence in Kazakh is formed by using
1) the negative word "жоқ"
2) the auxiliary word "емес" usually stands after the noun, adjective, numerals.
3) the negative suffixes ма/ме, ба/бе, па/пе.

	жоқ	емес	ма/ме, ба/бе, па/пе
1)	- қант бар ма? - жоқ. Қант жоқ.		2)	Ричард мүғалім емес. Ричард - инженер. Бүл қауын емес. Бүл асқабақ. Асқабақ тәтті емес.
3)	Мен жүзім алмаймын. Мен орысша оқымаймын. Мен хат жазбаймын. Мен телефон соқпаймын.

For example:

After the noun:

1 Person	Мен бала емеспін	-	I'm not a child.
2 Person	Сен бала емессің	-	You are not a child.
	Сіз бала емессіз	-	You are not a child.
3 Person	Ол бала емес	-	He is not a child.

After the adjective:

1 Person	Мен үлкен емеспін	-	I am not an adult.
2 Person	Сен кішкентай емессің	-	You are not a child.
	Сіз кішкентай емессіз	-	You are not a child.
3 Person	Алмүрт тәтті емес	-	The pear is not sweet.

Exercise 9. Read the following and underline the negative words. Translate them.

1. Мен әже емеспін. Сен әнші емессің. Сіз етікші емессіз. Ол Джей емес.
2. Мынау ит емес. Бүл сары май емес. Анау шабдалы емес.
3. Мынау қарбыз қызыл емес. Алхоры жүмсақ емес. Алмүрт қатты емес. Таңқурай тәтті емес. Бүрыш ірі емес. Сәбіз дәмді емес.

Exercise 10. Read and translate the sentences; put them in the negative form.

1. Мынау мысық. Мынау қызылша үлкен. Анау қарбыз үлкенірек. әке - суретші. Досым (my friend) - эколог.
2. Мен Баянмын. Дэвид - дәрігер. Сіз американдықсыз. Сен оқушысың. Ол сатушы.

Exercise 11. Answer the following questions using the negative words "жоқ, емес".

Model: Мынау Алматы ма? - Жоқ, мынау Алматы емес.

1. Қызылша дәмді ме?
   Қауын тәтті ме?
   Тауық үлкен бе?
   Пияз көп пе?
   
2. Шеше - тігінші ме?
   Ол бастық па?
   Дэн - ата ма?
   Джорж Бүш - президент пе?
   
3. Мен есепшімін бе?
   Сен зейнеткерсің бе?
   Сіз тілшісіз бе?
   Ол ғалым ба?
   

Exercise 12. Crossword puzzle. Answer the clues in Kazakh.

Across: White, sweet; you usually add it to tea. Sweet, children like them very much. Round, white, inside is yellow. You can boil or fry it. Vegetable, you make salad or soup of its white green leaves. Meat, it's a domestic bird. Drink, it is made of cow's milk. Fish, you can eat its meat. Vegetable, it's big, round or oval, yellow and sweet. Vegetable, red, used to make salad or soup. It's the most important food for Kazakhstani people. Down: Spice, white, often from the ocean. Fruit, red and sweet. Vegetarians don't eat it. Vegetable, it makes you cry. White, from a cow, you add it to tea or coffee. Vegetable, deep purple or red mostly used for salads. Fruit, small near stem and wide at base. What you want when you're hot and tired. The fruit Almaty is famous for. Fruit, large with seeds and rinds. Vegetable, green, long, very common. Fruit, tropical, grown in bunches. From coco plant. Fruit, yellow and sour.

14 11 12 13 1 2 15 3 16 17 4 18 5 19 6 7 20 21 22 23 8 9 10

Competencies:

1. To buy and choose goods.
2. To ask about prices, to pay and to get change.

Grammar:

1. The Superlative degree of the adjective and the adverb.
2. The Plural form of the Noun.
3. The Ordinal Numerals.

өлшеп көруге бола ма?	May I try it on?
киіп
айырбастауға бола ма?
алмастыруға бола ма?	May I try on another/something else?

жең	sleeve
үзын	long
қысқа	short
түс, түсі	color
кең	wide, big
тар	narrow, tight
ала	particolored

қандай өлшем	What size ...
қандай түс/түсі керек?	What color
басқа түсі	another color
өлшейтін жер	fitting room

көмек	help
көмектесіңізші	Will you help me ...

DIALOGUES

A

- Ана шалбарды көрсетіңізші?
- Міне, көріңіз.
- Басқа түсі бар ма?
- Басқа түсі жоқ. Тек осындай.

B

- Мына жейдені көруге бола ма?
- Иә.
- Қысқа/үзын жең жейде бар ма?
- Жоқ, бізде тек үзын/қысқа жең жейде бар.

C

- Мына пәлтенің өлшемі кандай?
- Бізде барлық өлшемдері бар.
- Сізге қандай керек?
- Киіп көруге бола ма?
- Әрине. Сізге қандай түсі керек?
- Көк.
- Рахмет.

D

- Маған кәстөм сатып алуға көмектесіңізші?
- Өрине, келіңіз.
- Рахмет. / Көп-көп рахмет.

E

- Маған ана көйлекті көрсетіңізші?
- Қайсы? Сізге қандай өлшемі керек?
- 48-ші немесе 50-ші өлшем.
- Міне, көріңіз. Аласыз ба?
- Қанша түрады? Неше теңге?
- 1 мың 500 теңге түрады. Қымбат емес, алыңыз.
- Өлшеп көруге бола ма?
- Болады. Өлшейтін жерге барыңыз.
- Рахмет.

F

- Мына етікті өлшеуге/киіп көруге бола ма?
- Өрине, болады. Өлшеңіз (киіп көріңіз).
- Кешіріңіз, тарлау. Үлкенірек өлшемі бар ма?
- Бар, бірақ түсі басқа.
- Мақүл. Жақсы екен. Бүл қанша түрады?
- 4 мың 200 теңге. Италиядан, сапасы жоғары.
- Жақсы, рахмет.

G

- Айтыңызші, сабын, су сабын қайда сатады?
- Ана бөлімде.
- Рахмет.

H

- Маған батарея керек еді, қай жерде сатады?
- "Заңғар" дүкенінде.
- Рахмет.

Exercise 1. Look at the picture and answer the question:

МЫНАУ НЕ?

(dress) Мынау	(sweater)   Мынау	(skirt) Мынау	(shirt) Мынау
(shoes)   Мынау	(belt) Мынау	(skull cap)   Мынау	(cap) Мынау

Exercise 2. Make up sentences. Use the endings -ырақ, -ірек, -рақ, -рек, -лау, -леу, -дау, -деу. Answer the question.

Model: Бүл қысқарақ/қысқалау көйлек.

Бүл	қандай	көйлек?
	ескі	жейде
	жаңа	үй, бөлме
	кең	базар, дүкен
	тар	етік, күрткі
	қысқа	шалбар
	үзын	пәлте
	аласа	ағаш
	биік	жемпір
	әдемі	шапан
		тақия
		қала

Exercise 3. Make up your own sentences with the words: қысқа, үзын, әдемі, биік, аласа

Degrees of Comparison of the Adjectives and the Adverbs.

әп-әдемі	(nice, beautiful)	қап-қара	But:
жап-жарық	(light)	қып-қызыл	көк-көкпенбек
ап-ашық	(light clear)	жап-жасыл	ақ-аппақ
қап-қараңғы	(dark)	сап-сары
үп-үзын		қоп-қоңыр
қып-қысқа		сүп-суық
жып-жылы	(warm)	жап-жаңа
ып-ыстық	(hot)	тәп-тәтті

The superlative form of some adjectives and adverbs is formed by adding some words like ең, өте, тым which often mean "the most".

		өте	ең	тым
fast	жылдам	өте жылдам	ең жылдам	тым жылдам
fast	тез	өте тез	ең тез	тым тез
hard	қатты	өте қатты	ең қатты	тым қатты
long	үзақ	өте үзақ	ең үзақ	тым үзақ
near	жақын	өте жақын	ең жақын	тым жақын
slow	жәй	өте жәй	ең жәй	тым жәй
tall	биік	өте биік	ең биік	тым биік
low	аласа	өте аласа	ең аласа	тым аласа

Exercise 4. Put the following underlined adjectives and adverbs in the Superlative degree.

1. Әдемі қыз.
2. Қызыл гүл.
3. Биік үй.
4. Жылдам пойыз.
5. Суык су.
6. Ыстық шей.
7. Қараңғы түн.
8. Тәтті алма.
9. Көк аспан.
10. Үзын көйлек.

Exercise 5. Put the adjectives in the Superlative form using the words өте, аса, тым, ең.

Model:	Бүл қып-қызыл алма.
	Бүл ең қызыл алма.

1. Бүл жап-жаңа кітап.
2. Карл жап-жақсы студент.
3. Марла сүп-сүлу қыз.
4. Мынау жап-жақын мектеп.
5. Ілияс кіп-кішкентай бала.

Exercise 6. Put these adjectives into the Comparative and the Superlative forms.

Model:	жақсы	жақсырақ	ең жақсы
		жақсылау	өте жақсы

1. жылы
2. суық
3. ыстық (қ/ғ)
4. қызыл
5. әдемі (nice, beautiful)
6. сүлу (beautiful, pretty)
7. кең

Exercise 7. Practice changing these words into plural.

әке, шешеғ кәстем, жейде, жемпір, орамал, тақия, шапан, камзол, лимон, өрік, гүл, алма, анар, бөлме, студентка, көше, киім, азық-түлік, дүкен, мүғалім, эколог, кітап, қыз, үл, дәрігер, қарындас, сіңлі, бауыр, апа, аға, теңге, жезде, қайын.

Exercise 8. Make up sentences using the words in plural form from Exercise 7.

Model:	Менде ағалар бар.
	Сізде кітаптар бар.
or
	базарда алмалар сатады.
	Дүкенде көйлектер сатады. etc.

The Ordinal Numeral is formed by adding suffixes -інші, -нші, -ыншы, -ншы

Exercise 9. Change the following Cardinal Numerals to the Ordinal Numerals. Read aloud.

A

1 бір -	6 алты -
2 екі -	7 жеті -
3 үш -	8 сегіз -
4 төрт -	9 тоғыз -
5 бес -	10 он -

B

он жеті -	тоқсан -
жиырма -	тоқсан бес -
отыз екі -	екі жүз -
елу -	бір мың -
қырық -	сексен -

Exercise 10. Read aloud.

1-інші орын (place)	46-ншы үй (house)
2-інші қабат (floor)	217-інші бөлме (room)
3-інші қатар (row)	89-ыншы жыл (year)
4-інші терезе (window)	1995-інші жыл
5-інші рет (times)	10-ыншы аялдама (bus stop)

бірінші - first
соңғы - last
келесі - next

Among drinks qimiz and shubat are always popular. Qimiz is a lightly sour, astringent drink of fermented mare's milk with a high Vitamin C content. The Kazakh nomads waited impatiently for the warm spring days when the mares begin to produce milk. The milk was poured into special leather bags (torsiq), which are essential to the fermentation process. Today qimiz is produced industrially, but the Kazakhs prefer the qimiz made in the traditional way. The Kazakhs claim that qimiz is a drink not only for merrymaking, but also to increase longevity. Information about the healing properties of qimiz and the ways of preparing it are handed down from generation to generation.

Shubat is fermented camel's milk with a preparation process much like that for qimiz. It is of snow-white color, thicker and fattier than qimiz. Both drinks are said to cure tuberculosis. In addition, shubat is known for its capacity to clear up gastric and intestinal problems.

Always prepared for special guests, the most famous Kazakh dish is besbarmaq (lit.: "five fingers"). This dish is made by boiling mutton, horse meat, or beef in a broth which is later served in large bowls. The meat itself is thinly sliced and accompanied by square noodles and rings of onions. For formal affairs and celebrations besbarmaq is served together with the boiled head of sheep or lamb, which is ritually placed in front of the honored or oldest guest.

To honor a guest, Kazakhs would slaughter a sheep. This custom is still practiced in villages whenever a friend or relative has been invited for a visit. In cities, where slaughtering sheep is less convenient, the host buys a sheep's head, has it boiled and then ceremonially places it in front of the honored guest, who occupies the seat of honor (төр) opposite the door. In traditional yurts, as in Kazakh homes in the villages, guests sit on quilts (korpese) around a spread-out tablecloth (dastarxan) on which the food is placed. The floor itself is covered with carpets and cushions (jastiq) are placed for guests to lean on.

The guest is expected to play an active role at a Kazakhstan feast. According to ancient custom, the honored guest cuts choice from the sheep's head and, with eloquent words of well-wishing, he distributes them to the other guests and members of the host family. For example, the guest might cut off an ear and present it to the youngest member of the family, saying "This ear is for you, my son (my daughter), may you always have an ear for the words of your elders." The ears are usually given to the youngest member of the host family. The entire ceremony is usually officiated by the male head of a household. If the father of the honored guest is present, he should politely pass the sheep's head to the eldest among the guests. At the end of the party the honoured guest gives бата (his blessings) to the family.

At a Kazakh dastarxan plenty of meat is served. Necessary dishes are besbarmaq, horsemeat sausage (gazi) and other dishes made from horse meat (qarta, jal, jaya). Although meat is usually boiled, a dish with fried meat, potatoes, onions, and tomatoes, called quirdaq, might also be served. Fermented mare's milk (qimiz), camel's milk (subat), and tea with cream or milk are typical beverages. Traditionally Kazakhs did not drink alcohol or smoke cigarettes, but these habits have been introduced by the Russians. When alcohol is offered, guests usually say toasts.

Culture note:

Competencies:

1. To identify typical host country foods.
2. To respond to invitations. To accept or refuse an invitation politely.
3. To render good wishes, to propose a toast.

тамақ ішу	to have lunch/meal
алу - алыңыз	take, help yourself
жеу - жеңіз	take, help yourself
ішу - ішіңіз	drink
тою - тойдым	I'm full
жетеді	enough
бесбармақ, ет	boiled meat
қазы, қарта	sausage and horse meat
жал; жая	meat
қуырдақ	fried meat (with onion & pepper)
палау	meat and carrots mixed with rice
мәнті	meat wrapped in dough
бауырсақ	fried dough
қүрт	salted, dried cheese
қымыз	sour mare's milk
шүбат	sour camel's milk

DIALOGUES

A
- Тамақ алыңыз!
- Рахмет. Өте дәмді.
- Қазы алыңыз! Салат алыңыз!
- Жетеді.

B
- Шей ішіңіз!
- Мақүл, бір кесе сүтсіз қүйыңыз!
- Торт алыңыз!
- Рахмет, тойдым!

Exercise 1. Read aloud and practice. Pay particular attention to the pronunciation of the vowels and consonants.

тамақ	темекі	мәнті	мамыр
тағам	түгел	палау	сөйлеу
қазы	көзі	қүрт	күлкі
қарта	картоп	қымыз	қияр
қуырдақ	көңірдек	шүбат	шәй
бауырсақ	бәрі	өте	отыр
қүйу	күйу	қүйыңыз	күліңіз

Exercise 2. Read aloud the sentences. Underline the verbs in the Present Proper Tense (Нақ осы шақ).

тамақ ішу

Мен тамақ ішіп отырмын/жатырмын.

шәй ішу

Мен шәй ішіп отырмын/жатырмын.

жеу

Мен алма жеп отырмын/жатырмын.

жазу

Мен жазып түрмын/отырмын.

оқу

Мен оқып түрмын/отырмын.

бару

Мен бара жатырмын.

Нақ осы шақ

verb +	ып/іп, п	түр отыр жатыр жүр	мын сын сың мін, сің, сіз
	а, е

Exercise 3. Look at the pictures and answer the questions.

[milk seller]	Сүт алып түрмын. Сүт алып жатырмын.
Тамақ ішіп отырмын. Тамақ ішіп жатырмын.	[family eating a meal]
[man drinking tea]	Шәй ішіп отырмын. Шәй ішіп жатырмын.
[boy reading a book]	Кітап оқып отырмын. Кітап оқып жатырмын.
Алма алып жатырмын.	[fruit seller]

Exercise 4. Complete the following sentences by adding the verbs given below.
verbs: ішіп отыр, тындап отырмын, бара жатыр, жеп отыр, өлшеп жатыр.

[boy listening to radio]   1 Мен радио ...	[boy walking] 2 Бала мектепке ...	[meat seller] 3 Сатушы ет ...
[girl drinking tea] 4 Қыз шәй ...	[boy eating chicken]   5. Джон тауық ...	[woman walking] 6. Рамзия дүкенге ...

Exercise 5. Answer the questions. First give a positive answer, then a negative one.

EXAMPLE	- Сізге қүрт үнайды ма?
1)	- Иә, маған үнайды.
2)	- Жоқ, маған қүрт үнамайды.

Сізге қымыз үнайды ма?
Сізге бесбармақ үнайды ма?
Сізге мәнті үнайды ма?
Сізге қазы үнайды ма?
Сізге палау үнайды ма?
Сізге қүырдақ үнайды ма?
Сізге бауырсақ үнайды ма?

Pay attention to the difference of the verb
үнайды - үнады - Simple Present Tense with the suffix -й after vowel.
үнады - Simple Past Tense

Simple Present Tense		Past
үнайды	like	үнады	liked
үнамайды	dislike/don't like	үнамады	didn't like

Exercise 6. Answer the questions using the words in the column.

- Сізге не үнайды? - Маған ... үнайды.	бесбармақ қазы палау мәнті куырдақ кеспе қүрт бауырсақ қымыз шүбат	- Сізге не үнады? - Маған ... үнады.
- Сізге не үнамайды? - Маған ... үнамайды.		- Сізге не үнамады? - Маған ... үнамады.

Exercise 7. Read and translate these sentences. Pay attention to the conjunction "ал" (бірақ) in complex sentences.

Маған қышқыл жемістер үнамайды, ал мына алхоры үнады.
Маған қауындар үнамайды, ал мына қауын үнады.
Маған ет тағамдар үнамайды, ал мәнті үнады.
Маған көкөніс үнайды, ал мына қызылша үнамады.
Маған таңқурай үнайды, бірақ мына таңқцрай үнамады.
Маған қымыз үнайды, бірақ мына қымыз үнамады.

Exercise 8. Read the sentences, then underline the comparative form of the adjective and adverbs. Translate them.

Өтінемін, маған азырақ салыңызшы! Шәйді көбірек қүйыңызшы! Мына қарбыз тәттірек, келіңіз! Мына қазы жүмсағырақ, тағы алыңыз! Ыстығырақшәй бар ма? Ыстығырақ шәй беріңізші! Қайсы алма жүмсағырақ? Қайсы шабдалы дәмділеу? кішірек алма беріңізші!

келу - келіңіз	come, come in (invitation)
төр	the place of honor
төрге шығу	come, take the place of honor
мейрам, мереке	holiday
туған күн	birthday
қүтты болсын!	congratulations!
бақытты болыңыз!	be happy! (wish you happiness)
қонақ	guest
мекен-жай	address
сыйлық	gift, present
сенбі	Saturday
сенбіде	on Saturday
боспын	I'm free
бос емеспін	I'm not free, I'm busy
өқінішке орай	I'm sorry...
ас болсын!	Good appetite!

DIALOGUES

C
- Келіңіз! Төрге шығыңыз!
- Туған күн қүтты болсын! Бақытты болыңыз! Мынау сыйлық сізге.
- Рахмет! Қандай жақсы! Тамақ алыңыз!
- Бәрі өте дәмді!
- Ас болсын!

D
- Ертең маған қонаққа келіңіз!
- Рахмет! Нешеде?
- Сағат 5-те.
- Мекен-жайыңыз қандай?
- Міне схемасы.
- Мақүл, келемін.

F
- Мейрамда маған келіңіз!
- Қашан?
- Сенбіде сағат 2-де.
- Өкіңішке орай, бос емеспін. Рахмет.

G
- Кешіріңіз, өкінішке орай маған кету керек. Сізге көп рахмет! Тағам өте дәмді.
- Рахмет! Уақыт болса келіңіз!
- Сау болыңыз!
- Сау болыңыз!

Exercise 9. Pronounce the following words and word combinations out loud.

төр, төрге шығу - төрге шығыңыз; туған күн; мейрам; қүтты болсын - қүттықтаймын; бақыт, бақытты болыңыз - бақыт тілеймін; мекен-жай, мекен-жайыңыз - мекен-жайымыз; денсаулық; халық, халықаралық; әйел, әйелдер; халықаралық әйелдер күні; Бірінші май, жана жыл, наурыз.

1-қантар	Жана жыл
8-наурыз	Халықаралық әйелдер күні
22-наурыз	Наурыз
1-мамыр	Халықаралық енбекшілер күні
9-мамыр	Женіс күні
25-қазан	Республика күні

Greetings

Мейрам
Туған күн		қүтты болсын!
той
	Қүттықтаймын!

Wishes Toasts

Бақытты бол(ыңыз)!
Бақыт тілеймін!
Зор денсаулық
Мол табыс	тілеймін
үзақ өмір

БАТА

Дастархан мол болсын, Уайым-қайғы жоқ болсын!

Exercise 10. Read aloud and compare the following sentences. Pay particular attention to the adjectives. Translate them into English.

EXAMPLE:  A very good doctor	The doctor is very good
Жақсы дәрігер	Дәрігер жақсы
Жақсы қымыз	Қымыз жақсы
Дәмді таңқурай	Таңқурай дәмді
Тәтті шабдалы	Шабдалы тәтті
Қызыл қарбыз	Қарбыз қызыл

Give compliments to the hosts:

	More emotionally
көйлегіңіз   балаңыз үйіңіз	қандай жақсы! қандай тамаша!

Exercise 11. Change the following expressions by adding the word "өте" (very).

	EXAMPLE:
	Дәмді бесбармақ	бесбармақ өте дәмді
A.	Жақсы мәнті Жүмсақ қазы Тәтті алма Дәмді палау	____ ____ ____ ____
B.	әдемі гүлдер Жақсы сыйлық Жақсы тілек (wish)	____ ____ ____

Exercise 12. Read the following sentences looking at the pictures. Guess the meaning of the word "Бос" - "Бос емес" (negative form).

Бос - free, empty, vacant	Бос емес - not free
[empty chair] Бос орындық	[person sitting in chair] Орындық бос емес
[man lounging] [қолы] бос адам	[man driving tractor] Адам бос емес
[empty classroom] Бос класс	[full classroom] Класс бос емес

Exercise 13. Read and translate the following. Find and underline the personal endings.

Мен боспын	- Мен бос емеспін
Сен боссың	- Сен бос емессің
Сіз боссыз	- Сіз бос емессіз
Ол бос	- Ол бос емес
Сьюзен бос	- Сьюзен бос емес

Exercise 14. Answer the question affirmatively and negatively. Add the personal ending where it is necessary.

Кім бос?

Ертең мен бос..., әкем бос ...
Кешке дәрігер бос..., мен бос ...
Қазір шешем бос ..., інім бос ...
Сіз бос ..., мен бос ...

Exercise 15. Answer the invitation affirmatively and negatively. Make up sentences!

EXAMPLE:
		Ертең маған келіңіз.
	А.	Рахмет, келемін.
	В.	Қешіріңіз, ертең бос емеспін.

Бүгін	біздің үйге келіңіз!
Сенбіде	менің үйіме келіңіз!
Мейрамда	театрға келіңіз!
Кешке	маған келіңіз!
Сағат 5-те	Карлдың туған қүніне келіңіз!
Жүмыстан кейін
Түске дейін

In Kazakh as in English time and tense are indicated

1. by adverbial words: бүгін - today, ертең - tomorrow, сосын - then, қазір - now, кейін - after, etc.
2. by the Nouns and the Numerals in Locative case with endings -да, -де, -та, -те
3. by the Noun in Ablative case -дан, -ден, -тан, -тен and with Postposition
4. by the Noun in Dative case -ға, -ге, -қа, -ке with Postposition "дейін"

Exercise 16. Translate and answer the questions.

Сіз Америкадан қашан келдіңіз?
Сіз жүмысқа қашан барасыз?
Сіз түскі тамақты қашан ішесіз?
Сіз қонаққа қашан барасыз?
Сіз дүкенге қашан барасыз?
Сіз жүмыстан қашан келдіңіз?
Досыңыз үйге қашан барады?

Exercise 17. Make up short dialogues based on the following situations.

You are invited by your friend a) Respond to an invitation. Set the time b) Refuse, state the reason for being busy	You are at the wedding party of your new friend. Congratulate Express your wishes
You've come to your host family with flowers. What will you say?	You are the guest a) Express your gratitude to the host family. b) Say the compliments. c) You have to leave earlier, what will you say?

PROVERBS:

The city has airline connections to all major cities in the former Soviet Union. A recently established Kazakh airline and a Turkish airline now provide service between Almaty and Istanbul. Other direct connections with Western European cities will soon be in place. A railroad now connects Almaty with Urimchi, the capital of Xinjiang, People's Republic of China. This railroad will eventually extend to Turkey and Europe through the use of already existing lines and the laying of new tracks.

Surrounded on three sides by snow-capped mountains, Almaty has a strikingly beautiful natural setting. The city layout and the architecture of its museums, hotels, and government buildings are quite impressive. Tree- lined avenues lead to parks or squares with fountains set within bright flower beds. But like other urban centers in the former Soviet Union, Almaty suffers from pollution which is particularly severe during the winter. The capital city has numerous industrial plants pouring large amounts of pollutants into the air. During the 1970s one could still enjoy the beautiful panorama of Almaty from the top of Kok Tobe ("green hill"), located at the outskirts of the city. For many years now the view has been marred by polluted air which has made the nearby majestic mountains invisible. Pollution and other related problems have also affected the quality of the famous Almaty apples which gave the city its name: Almaty "city of apples". Once widely available, this large and flavorful fruit has become rare and expensive.

In 1992 there have been a number of significant changes in Almaty. Streets, places, and buildings, which with a few exceptions had Russian names like Lenin Square or Dzerzhinsky Street, have all been re-christened with Kazakh names. Streets with the names of Russian/Socialist "celebrities" are being renamed honoring outstanding Kazakhs who served the Kazakh people. Similar changes are now taking place throughout the Republic of Kazakhstan as historical Kazakh names of regions and towns are revived.

Culture note:

Competencies:

1. To ask for and give the location of buildings
2. To ask for and give the directions to a place
3. To ask and give information at the bus/train station and airport

Қала - Town

[picture of city] Мынау - қала	[picture of street] Бүл - көше
[statue/monument] Бүл - ескерткіш	[Kazakhstan Hotel] Бүл - қонақ үй
[President's house] Бүл - алаң	[picture of ??] Бүл - сарай
[Медеу ski resort] Мынау - Медеу

DIALOGUES

A
- Мынау Алматы ма?
- Иә, бүл Алматы.
- Алматы үлкен қала ма?
- Иә, Алматы үлкен қала.

B
- Сіз қайдансыз?
- Мен Тусоннанмын.
- Тусон үлкен қала ма?
- Жоқ, Тусон үлкен қала емес.

[picture of car] Мынау - машина	[trolley] Мынау - троллейбус		[bus] Мынау - автобус
[street with traffic] Көшеде машиналар жүреді		[streetcar] Мынау - трамвай

Answer the question:

тағы не жүреді?
Тағы не? - What else?

[map of Kazakhstan]

Алматы - Алматы -

астана Қазақстаннің астанасы

Exercise 1. Match the CIS country with its capital.

Ташкент	Ресей
Киев	Өзбекстан
Бішкек	Украина
Мәскеу	Грузия
Тбилиси	Қырғызстан
Ереван	Армения

Exercise 2. Look at the words in the box. Check the meaning of the following words in your dictionary. Which words are associated with the town? Put them into alphabetical order.

Қала, астана, машина, троллейбус, парк, цирк, музей, театр, кинотеатр, стадион, әдемі, институт, жүру, метро, өте, көше, қонақ үй, дүкен, ескерткіш

Exercise 3. Read aloud the text.

Алматы - Қазақстан Республикасынық астанасы. Ол - өте әдемі және үлкен қала. Қалада көп көше бар. Көшелерде машиналар, автобустар, троллейбустар, трамвайлар жүреді. Метро Алматыда жоқ.

Алматыда қонақ үйлер, театрлар, қинотеатрлар, музейлер, дүкендер өте көп. Кітапханалар, институттар, стадиондар бар. Бізге Алматы үнайды.

Answer the questions.

1. Алматы ненің астанасы?
2. Алматы қандай қала?
3. Көшелерде не жүреді?
4. Алматыда не көп?
5. Алматыда кітапханалар, институттар, стадиондар бар ма?
6. Сізге Алматы үнайды ма?

Pairwork

Exercise 4. Ask your partner about the town or the capital of the country they are from. Write down the answers in Kazakh.

1. Сіз қайдансыз?
2. Ол қандай қала?
3. Онда не бар?
4. АҚШ-тың астанасы қай қала?
5. Вашингтон үлкен қала ма?
6. Вашингтонда метро бар ма?
7. Көшелерде трамвайлар, троллейбустар жүре ме?
8. Кинотеатрлар, музейлер көп бе?
9. Сізге АҚШ-тың астанасы үнай ма?

Exercise 5. Tell the group about your home town.

Study the map and remember the streets shown there.

Ф у р м а н о в К ө ш е с і		П а н ф и л о в К ө ш е с і		А в ы л а и - Х а н Д а ң ғ ы л ы	Сәтпаев көшесі			С е й ф у л л и н к ө ш е с і
					Авай даңғылы
					Қүрманғазы көшесі
					Шевченко көшесі
					Жамбыл көшесі
					Қабанбай Батыр көшесі

The nouns "көше" and "даңғыл" "avenue" are placed after the name of the street and the possessive suffix of the 3rd person singular +сы/сі, +ы is added.

көше	көшесі	Сейфуллин көшесі
даңғыл	даңғылы	Абай даңғылы

Exercise 6. Read the dialogue aloud.

- Мынау Жамбыл көшесі ме?
- Жоқ.
- Бүл қай (қандай) көше?
- Бүл Қүрманғазы көшесі.

Exercise 7. Name the streets you know in Almaty and in your home town.

- Қайда?
- Қай жерде?	- Қай көшеде?
- Алматыда?	- Сейфуллин көшесінде

Exercise 8. Read the dialogues. Translate them.

1. - Менің үйім Желтоқсан көшесінде.
   - Сіздің үйіңіз қай көшеде?
   - Менің үйім Жібек жолы көшесінде.
   
   
2. - Апай, айтыңызшы, Абай ескерткіші қай жерде?
   - Абай ескерткіші Ленин даңғылында.
   - Ленин даңғылы алыс па?
   - Жоқ, алыс емес, жақын.
   - Рахмет.

алыс	- far
жақын	- close, near

Exercise 9. Ask about the location of the following:

Example: парк. Парк қай көшеде?   or   Парк қай жерде?

Орталық дүкен, стадион, цирк, қазақ драма театры, кітапхана, базар, орыс драма театры, "Отрар" қонақ үйі, "Қазақстан" кинотеатры, "Алматы" қонақ үйі.

Exercise 10. Write your questions and write the answers consulting the following schemes:

Example: - Парк қай жерде?     - Парк Гоголь көшесінде.

ПАРК	Гоголь көшесі

1. үлттық кітапхана		орталық стадион		цирк
   Абай даңғылы
   орыс драма театры				қазақ драма театры

   
   

2. опера театры
   Қабанбай Батыр көшесі
   		"Алматы" қонақ үйі

   
   

3. парк
   Гоголь көшесі
   		"Отрар" қонақ үйі

   
   

4. Жібек жолы көшесі
   	Көк базар		"Заңғар" орталық дүкені

   
   

5. Сейфуллин көшесі
   	"Қазақстан" кинотеатры		Бейбітшілік тобы

Exercise 11. Write what buildings are on the streets:

Абай даңғылында не бар?
Қабанбай Батыр көшесінде не бар?
Гоголь көшесінде не бар?
Жібек жолы көшесінде не бар?
Сейфуллин көшесінде не бар?

Exercise 12. Practice saying the phrases:

[picture of intersection]

Сәтпаев көшесі мен Сейфуллин көшесінің бүрышы
Гоголь көшесі мен Желтоқсан көшесінің бүрышы
Төле-би көшесі мен Панфилов көшесінің бүрышы
Абылай-Хан даңғылы мен Жамбыл көшесінің бүрышы

Exercise 13. Answer the following questions.

1. "Заңғар" дүкені қай бүрышта?/қайда? (Жібек жолы көшесі, Абылай-Хан даңғылы).
2. "Қазақстан" қонақ үйі қай бүрышта?/қайда? (Абай даңғылы, Ленин даңғылы).
3. "Бейбітшілік тобы" қай бүрышта?/қайда? (Шевченко көшесі, Сейфуллин көшесі).
4. Көк базар қай бүрышта?/қайда? (Жібек жолы көшесі, Пушкин көшесі).

[building with athletic field] үй мектептің артында	[blank?] үй мектептін жанында
[2 buildings] үй дүкеннің қарсысында	[building with cars parked in front] машина қонақ үйдің алдында

Kazakh uses postpositions; it has no prepositions. The postpositions govern certain cases. The postpositions, which follow the noun in the Genitive case, are

жанында	next to, beside
қасында	" "
қарсысында	opposite
алдыңда	in front of
артында	behind
ортасында	in the middle of
орталығында	in the center of
үстінде	on
астында	under
ішінде	in

[cat under table] үстелдің астында

[lamp on table] үстелдің үстінде

Exercise 14. Form possible phrases and translate them.

Дүкеннің Театрдың Мектептің

жанында алдында артында қасында қарсысында

Exercise 15. Guess if the following statements are true about Almaty or ask your teacher if they are true, adding the question particle "ма".

Қазақ драма театры цирктің қарсысында.
"Түркістан" қонақ үйі базардың қасында.
Өнер бузейі (Art Museum) цирктін артында.
Неке сарайы (The Wedding Palace) қазақ драма театрының қасында.
Стадион цирктің жанында.
Абай ескерткіші "Арман" кинотеатрының алдында.
"Отырар" қонақ үйі Панфилов паркінің қарсысында.

Exercise 16. Draw a map of the vicinity of the house you live in or of the school (institute) you go to.

Exercise 17. Make up questions. Ask the students in the group to answer them, consulting the map they have drawn.

Үйдің Мектептің Институттың

жанында (қасында) артында алында

асхана базар парк театр музей кинотеатр

бар ма?

Exercise 18. Complete the sentences.

Мен ... мын. Ол қала .... Менің үйім ... көшесінде. Үйдің касында ... бар. Қаланың орталығында ... көп. ... қала үнайды.

Exercise 19. Describe the form, say the location things, using үстінле, астында, ортасында, жанында, белменің бүрышында.

[two women conversing]				Базарға қалай баруға болады?				[two men conversing]
[pointing straight ahead] Тура барыңыз				[climbing up stairs] Жоғары барыңыз				[going down stairs] Төмең жүріңіз
[picture of two intersections]						[picture of several storefronts]
Солға бүрылыңыз			Оңға бүрылыңыз			Дүкен оң жақта			Театр сол жақта

Structure:

Exercise 20. Read and translate the sentences.

Үлттық кітапханаға қалай баруға болады?
Базарға қалай баруға болады?
Қазақ драма театрына қалай баруға болады?
Республика алаңына қалай баруға болады?
Спорт сарайына қалай баруға болады?
Медеуге қалай баруға болады?

алаң	square	тура	straight
сарай	palace	жоғары	up, upwards
Медеу		төмен	down
		оң	right
		сол	left
		жақ	side

Exercise 21. Ask how to get to some places, adding the Dative ending to the noun.

Институт... Орталық стадион...     Қала... Мектеп... Асхана...

қалай баруға болады?

Exercise 22. Read the dialogues. Show the places mentioned in them on the map of Almaty. Act out the dialogues.

1. - Кешіріңіз, мынау қай көше?
   - Бүл - Жібек жолы көшесі.
   - Орталық дүкенге қалай баруға болады?
   - Осы көшемен тура барыңыз. Оң жақта орталық дүкенді көресіз.
   - Рахмет.
   
   
2. - Айтыңызшы, біз қай жерде түрмыз?
   - Қабанбай Батыр көшесі мен Абылай-Хан даңғылының бүрышында.
   - Орталық дүкенге қалай баруға болады?
   - Абылай-Хан даңғылымен төмен барыңыз. Төртіншн көшеде орталық дүкенді көресіз.
   - Үлттық кітапхана қайда?
   - Абылай-Хан даңғылымен жоғары барыңыз. Үлттық кітапхана Абай көшесінде.
   
   

In phrases осы көшемен, Абылай-Хан даңғылымен - the noun is used in the Instrumental (Көмектес септік) case. It takes the ending
+мен, if the stem ends in a vowel or -р, л, й, м, н, ң;
+бен, if the stem ends in a voiced consonant;
+пен, if the stem ends in a voiceless consonant or б, в, г, д.

Exercise 23.

Student A: Think of a place near your school. Give your partner directions, but don't say where you are.
Student B: Listen to the directions. Where are you?

Almaty has no subway service, though one is under construction. The capital city has buses, trolleys, trams, and taxis. Eleven-seat minibuses are also occasionally available on the streets. Ticket prices for all types of public transportation have risen drastically in the past year. Because of the high prices not everyone is able to take taxis. Thrifty city residents buy universal monthly tickets for the buses, trolleys and trams.

Almaty has over 200 bus lines, more than 20 trolley lines and over 10 tram lines. They serve major sections of the city, as well as the surrounding area. Buses also connect towns in rural areas, but because of the vast territory of Kazakhstan, most people prefer to use trains or planes, which have also become fairly expensive. Buses, trolleys, and trams are usually crowded, with little space to stand or breathe.

Though expensive, taxi cabs are convenient at night when other transportation lines are shut down which nowadays may be as early as 10:00pm. When ordering a taxi by telephone, it is best to call ahead of time, since it may take several hours before it arrives. It is also possible to stop a passing taxi on the street. The fare should be agreed upon before the trip begins. Realizing that a Volunteer is a foreigner, a taxi driver will try to negotiate a fare in hard currency. Do not be surprised if the taxi driver stops along the way until he has a cab full of other passengers; he will not feel it necessary to ask your permission.

Автобус келе жатыр.
Кісілер автобусты күтіп түр.

Келе жатыр, күтіп түр	- the words are in the present proper tense (Нақ осы шақ)
[fare collector on bus]	- Айтыңызшы, келесі қандай аялдама? - Келесі аялдама - орталық стадион. - Рахмет.

[tram stop]
Трамвайға отырып жатыр.

Exercise 24. Read the dialogue. Translate it.

- Келесі аялдамадан шығасыз ба?
- Жоқ.
- Өтуге бола ма?
- Өтіңіз.

дейін     up to, till
The postpositions дейін, шейін follow the nouns in the Dative case.

Exercise 25. Read the dialogue.

- Базарға дейін не барады?
- 66-шы автоиус, 19-шы троллейбус.
- Базарға дейін неше аялдама бар?
- Төрт.
- Қандай аялдамада түсемін?
- Панфияов паркі аялдамасынан түсесіз.
- Рахмет!

Exercise 26. Change the dialogue, using the phrases from:

стадионға     театрға паркке мектепке

дейін (шейін)

Exercise 27.

You have just arrived in Almaty for the first time. You meet someone who seems friendly, so you ask for information about the city, hotels, shops, and the way there.

Exercise 28.

You live in Almaty and know it quite well. You meet a foreigner who seems to have problems.

Анықтама бюросы [information desk]	Паылодар 8.30 - 10.15 Көкшетау 9.50 - 11.20 Қарағанды 6.15 - 7.15 Ақмола 17.40 - 19.00 Жүру кестесі	Билет кассасы [ticket window]
	[woman catching train]	[jet above clouds] үшақ (самолет)
Пойыз келе жатыр [train platform]	[people waving] Жолыңыз болсын!

Exercise 29. Look at the pictures and say what belongs to the railway station and what to the airport, or to both.

Exercise 30. Read the dialogue and translate it.

- Алматыдан Жамбылға дейін неше шақырым?
- 500 шақырым.
- Жамбылға немен баруға болады?
- Самолетпен, пойызбен немесе автобуспен?
- Пойыз неше сағат жүреді?
- 10 сағат.
- Самолет қанша уакыт үшады?
- 1 сағат.
- Маған самолетке билет алу керек. Билет кассасы қайда?
- Гоголь көшесі мен Желтоқсан көшесінің бүрышында.

шақырым	kilometer	билет	ticket
кесте	timetable	немесе	or
үшу	to fly

Exercise 31. Ask the teacher how you can get to other cities.

Қарағандыға Өскеменге Шымкентке Талдықорғанға Актөбеге Оралға

Немен баруға болады?

Add the names of other cities which you know.

Exercise 32. Ask the teacher how much time it takes someone to get there by train, by plane.

Қарағандыға	пойыз	қанша уақыт	жүреді?
Өскеменге	самолет	неше сағат	үшады?
......
......

Exercise 33. Tell the group what information you have got.

Exercise 34. Read and translate the dialogue.

- Айтыңызшы, Жамбылға самолеттер қай күндері үшады?
- Күнде үшады.
- Ертеңге билет бар ма?
- Иә, бар.
- Самолет сағат нешеде үшады?
- Сағат онда.
- Жамбылға қашан келеді (қонады)?
- Сағат он бірде.
- Рахмет.

күн	day
күнде	every day
ертең	tomorrow
бүгін	today

The numeral indicating the appointed time of some action is used in the Locative case, as сағат он+да

Exercise 35. Form questions, add words denoting other days of the week.

Бүгінге Ертеңге Бесінші тамызға Тамыздың бесіне Сәрсенбіге

билет бар ма?

Exercise 36. Match the words of the columns:

Сағат нешеде

пойыз самолет театрға қонақтар тамақ сабақ дүкен

барамыз? келеді? үшады? ішеді? жүреді? ашылады? басталады?

Exercise 37. Answer the questions, translating the following phrases.

Example: at eight o'clock - сағат сегізге; at 12:30 - он екі жарымда

at 7 o'clock, at 11 o'clock, at 5 o'clock, at half past two, at 1 o'clock, at 9 o'clock, at 8 o'clock

Exercise 38. Read the dialogue and translate it.

- Маған Шымкентке дейін бір билет беріңізші.
- Қай күнге?
- Бүгінге.
- Қайту билетін аласыз ба?
- Иә, Билет қанша түрады?
- 2500 (екі мың бес жүз) теңге.
- Паспортыңыз бар ма?
- Иә.
- Билетіңізді алыңыз. Жолыңыз болсын!
- Рахмет.

қайту билеті	return ticket
қай күнге	for what day
Жолыңыз болсын!	Happy journey!

Exercise 39. Ask and answer the questions.

Ақтауға Семейге Нью-Йоркке Ашхабатка Мәскеуге

дейін

билет қанша түрады?

- 3200 теңге - 2800 теңге - 600 доллар - 4000 теңге - 5300 теңге

Exercise 40. Choose the right word to complete the sentences.

1. Мәскеуге __________ барасіз ба?
2. Мәскеуге пойыз жүреді және самолет үшады.
3. Анықтама ___________ біліңіз.
4. _______ билет жоқ.
5. Маған __________ жейін билет керек.
6. Келесі __________ қайтар билет беріңізші.
7. Поез ертең сағат __________ келеді.
8. Біз __________ тақсимен барамыз.
9. _________ ресторан бар ма?
10. Арқалыққа ________ поез екі еүн жүреді.

такси	[taxi driver and rider]
	- Менің стадионға баруым керек. - Отырыңыз. - Қанша түрады? - 100 теңге. - Өте көп, 80 теңге. - Мақүл.

баруым керек	I must go
бардым	the verbal noun бару takes the possessive personal ending
баруың керек	you must go
баруымыз керек	we must go

Exercise 41. Answer the question:

- Сіздің қайда баруыңыз керек?  - Where must you go?

Менің

дүкенге базарға мектепке Медеуге музейге стадионға Ақмолаға

баруым керек?

Exercise 42. Read and translate the sentences. Pay attention to the endings of the verbal nouns.

Сенің мектепке баруың керек. Оның нан алуы керек. Біздің тамақ ішіуіміз керек. Менің жүмыс істеуім керек. Мына кітапты мүғалімге беруіңіз керек. Сағат алтыда стадионға баруыңыз керек. Ертең досыммен кездесуім керек. Келесі аптада Қарағандыға баруыңыз керек. Бір аптадан кейін қайтуыңыз керек.

Exercise 43. You are to go to another town. Find out how you can get there, the time of departure, and how long it will take you to get there.

Exercise 44. You've just arrived in Almaty. Find out where a hotel is, and how you can get there. You choose to take a taxi.

қала	town, city	көше	street
ескерткіш	monument	қонақ үй	hotel
машина	car	троллейбус	trolleybus
автобус	bus	тағыда	what else
астана	capital	сарай	palace
алаң	square	да, ... да	and, and
кітапхана	library	стадион	stadium
цирк	circus
даңғыл	avenue	проспект	avenue
алыс	far	жақын	close, near
бүріш	corner
жанында, қасында	next, beside	алдында	in front of
артында	behind	ортасында	in the middle of
орталығында	in the center of	үстінде	on
астында	under	ішінде	in
қарсысында	opposite
тура	straight	жоғары	up
төмен	down	оң	right
сол	left	жақ	side
келесі	next
аялдама	(bus) stop	темір жол	railway
		темір	iron
жол	way, road	вокзал	station
аэропорт	airport	анықтама	inquiry office
билет	ticket	касса	booking office
пойыз	train	вагон	carriage
үшақ	plane
Жолыңыз болсын!	Happy journey!	шақырым	kilometer
		немесе	or
тамыз	August	қайту билеті	return ticket
тақси	taxi	апта	week
күту	wait	шығу	get out
өту	pass	түсу	descent, get off
үшу	fly	қайту	to return
бару	go	жаяу жүру	walk
жүру	go	қайтып келу	return
		тақси алу	take a taxi
(автобусқа, пойызға) отыру, міну		get on a bus

Public telephone booths on the street are often broken, for they are a favorite target of vandals. One cannot make long-distance calls from public telephone booths on the street. People in villages (aul) must go to the "trunk-calling" offices - sometimes dozens of kilometers away - in order to make telephone calls to neighboring villages.

In towns, long-distance calls can be made on a home telephone by dialing 8 + area code + the party's number. All international long-distance calls are operator-assisted. Dialing 07 to reach the international operator, the caller requests an international line, giving the number to be called. The operator then calls back when the connection has been made, which may be several hours later or not at all. Long-distance calls are expensive, and the prices are rising steadily.

Competencies:

1. To make a phone call to the international telephone exchange
2. To converse with one's friend/colleague over the telephone or to leave a message
3. To send/to get a mail or parcel, and buy stamps at the post office

Grammar:

question

Кімді? Нені?

жалықаралық	international	телефон	telephone
байланыс	communication	жүйе	station, exchange
бөлім	department	орталық	central
соғу	to call, to phone	қос, қосыңызшы	to contact
нөмір	number	код	code
күт, күтіңіз	to wait	үй телефоны	home phone
жүмыс телефоны	work phone

каларалық телефон байланысы	trunk exchange
сөйлеп түрған кім?	Who's speaking?
нөмір бос емес	Line is busy
көшедегі телефон-автомат	public phone, call-box
телефон анықтамасы	telephone directory
риза болу	to be satisfied
ризамын	I'm satisfied
жедел телеграмма	express/urgent telegram
қабылдау	to accept
хат алысу/жазысу	to correspond
жіберу, салу	to drop, to send, to post
толтыру	to fill in, to fill up

салғым жібергім сөйлескім сатып алғым телефон соққым

келеді

I would like

to drop to send to speak to buy to phone

DIALOGUES

1. - Кешіріңіз, маған орталық поштаны көрсетіп жіберіңізші?
   - Абылай-Хан жаңғылымен төмен жүріңіз. Жібек жолында
   солға бүрылсаңыз Орталық "Заңғар" дүкенінен алыс емес.
   - Рахмет.
   
   
2. - Конверт (хат қалта) қайда сатылады?
   - Ана белімде.
   - Көп рахмет.
   
   
3. - Сізден конверт, марка сатып алуға бола ма?
   - Сіз хатты қайда жібересіз/саласыз?
   - Америкаға.
   - Міне, 12 теңгелік марка алыңыз.
   
   
4. - Маған жедел телеграмма салуға бола ма? Бір сөз қанша түрады?
   - Бір сөз 30 теңге түрады. Алдымен мына бланкіні толтырыңыз.
   - Рахмет.
   

THE OPTATIVE MOOD (Қалау рай) in Kazakh expresses wish, suggestion, supposition with the help of the infinitive form of verb + possessive endings and model verbs:
керек - need, ought, should   кажет - must, мүмкін - may.

Singular		Plural
Балу+ым бару+ың бару+ыңыз   бару+ы	керек кажет мүмкін	Бару+ымыз барулар+ың барулар+ыңыз бару+лары

Exercise 1. Read and translate the following sentences:

1. Мен поштаға баруым керек.
2. Сенің хат жазуың керек.
3. Трейси телефон соғуы мүмкін.
4. Біздің сабақ оқуымыз қажет.
5. Сіздердің қазақша үйренулеріңіз қажет.
6. Олардың үйге келуі мүмкін.

Exercise 2. Make up your own sentences:

Мен	келу	+ім, +ым
Сенің	бару	+ің, +ың	керек
Сіздің	айту	+іңіз, +ыңыз	қажет
Ол, оның	жазу	+іміз, +ымыз	мүмкін
Біздің	қайту	+і, +ы
Сіздердің	сөйлесу	+ларыңыз,
Сендердің	телефон соғу	+леріңіз
Олардың	өлшеу
Вэлоридің	оқу
Эмилидің	аудар

Exercise 3. Add the possessive endings to the verbs:

1. Эмилидің бүл кітапты аудару ... мүмкін.
2. Сенің поштаға бару ... керек.
3. Мерианның хат жазу ... қажет.
4. Сендердің сабақты оқу ... керек.
5. Жонныың телефон соғу ... мүмкін.
6. Біздің Америкаға қайту ... мүмкін.
7. Сіздің марка сатып алу ... керек.
8. Мен посыланы өлшеу ... керек.
9. Біздің қазақша сөйлеу ... қажет.
10. Карлдың қонаққа келу ... мүмкін.

Exercise 4. Find the noun in the Accusative case. Put the question Кімді? Нені?

1. Мен Айжанды шақыруым керек.
2. Асан менің кітабімді өкелуі керек.
3. Майра мүзыканы тындады.
4. Дэниел компыотерді жөндеуі керек.
5. Питер посылканы салуы керек.
6. Алма Денисті қонаққа шақыруы мүмкін.
7. Арман қонақтарды суретке түсірді.
8. Біз концертті көрдік.
9. Олар көп хат алды.
10. Біз базарды араладық.

1. - Саламатсыз ба?
   - Иә, тындап түрмын. Айтыңыз.
   - Америкаға телефон соғуға бола ма?
   - Болады. Меке-жайыңызды айтыңыз.
   - Арлингтон Қаласы, код ___, телефон нөмірі 6176347243 Сильвия Вагнерді шақырыңыз.
   - Күтіңіз.
   - Рахмет.
   
   
2. - Әллөу! Саламатсыз ба? Орталық байланыс бөлімі ме?
   - Иә, тындап түрмын.
   - Америкаға телефон соғуға бола ма?
   - Кешіріңіз, бүгін байланыс жоқ. Ертең телефон соғыңыз.
   - Рахмет. Сау болыңыз.
   - Сау болыңыз!
   
   
3. - Әлло! Саламатсыз ба? Мені Алматымен қосыңызшы, телефон нөмірі 69 29 85. Мүмкін болса, төзірек өтінемін.
   - Жәрәйді, күтіңіз.
   - Рахмет.
   
   
4. - Әллоу! Саламатсыз ба? Америкаға телефон соғуға бола ма?
   - Иә, айтыңыз.
   - Мен Техас штаты Остин қаласымен ертең сағат 10-да сөйлесуге бола ма?
   - Әрине, мекен-жайыңызды, атыңызды айтыңыз.
   - Ерик Уайт, Телефон нөмірім 21 63 78. Рахмет. Сау болыңыз!
   

хат	mail
пошта	post, post office
конверт	envelope
марка	stamps
бианкі	form
жедел хат	registered mail/letter
бандероль	printed matter, parcel
посылка, сәлемдеме	parcel
телеграмма	telegram

Exercise 5. Add the Accusative case endings to the nouns:

1. Сен кітап ... оқы.
2. Мен есік ... жаптым.
3. Сіз газет ... алыңыз.
4. Ол терезе ... ашуы керек.
5. Біз балалар ... жақсы көреміз.
6. Сіз алма ... базардан алыңыз.
7. Мен нан ... сатып алуым керек.
8. Ол марка ... жапсыруы керек.
9. Патрик ақша ... банке сақтауы қажет.
10. Райымбек машина ... жөндеуі керек. (to repair, fix)

Exercise 6. Learn and act out the dialogues:

1. - Әллоу! Саламатсыз ба? Түрсынды шақырыңызші. Бүл Кевин.
   - Мақүл, қазір, күте түрыңыз.
   
   
2. - Әллөу! Сәлем, Түрсын!
   - Саламасың ба, Кевин? Қалың қалай?
   - Өте жақсы, өзін ше?
   - Жақсы. Кевин, кетең сағат 9-да жиналыс болады, кел!
   - Жақсы, Рахмет, келемін. Сау бол.
   - Сау бол!
   
   
3. - Әллоу. Бүл Майк. Лораны телефонға шақырыңызшы.
   - Кешіріңіз, Лора жиналыста отыр. Не айтасыз (не тапсырасыз)? Жиралыс 20 минуттан соң бітеді.
   - Онда Лораға айтыңыз, маған телефон соқсын, мен күтемін.
   - Сау болыңыз.
   

Exercise 7. Translate the sentences. Make up dialogues using the following sentences.

1. Менің атым Жош.
2. Трейсимен кездесу керек.
3. Мен телефон соғамын.
4. Өкінішке орай, Трейси Үндістанға кетті.
5. Бүгін Ерик жоқ.
6. Мишель қазір жмналыста отыр.
7. Хатшыға айтып/тапсырып кетіңіз.
8. Осында хат жазып кетіңіз.
9. Мен хат қалдыруыма бола ма?
10. Ертең телефон соқсын.
11. Кешке телефон соқсын.
12. Біздің үйге қонаққа келсін.
13. Ертең коцертке билет алдым.
14. Сізге көп рахмет.
15. Сау болыңыз. Сәлем айтыңыз. (tell my Hello to ...)

1. - Мен посылка салуым керек.
   - Қайда?
   - Америкаға. Қанша төлеуім керек?
   - Ішінде не бар? Қазір өлшейін.
   - Кітап пен сувенирлер.
   - Мына бланкіні толтырыңыз 200 теңге төлеңіз.
   - Рахмет!
   
   
2. - Әлло! Бүл Эллен Жоумен. Маған Мүрат Орайхановичті шақырыңызшы.
   - Ол кісі қазір лекцияда. 15 Минуттан кейін тағы хабарласыңыз.
   - Жақсы, рахмет!
   
   
3. - Әллоу. Профессор Амангелді Тілеубаевич бар ма?
   - Тындап түрмын.
   - Саламатсыз ба, профессор! Бүл Терри Уильям. Сізбен көздесүге бола ма?
   - Қашан келмексіз?
   - Мүмкін болса, ертең, түске дейін.
   - Мақүл. Ертең он бірде келіңіз.
   - Рахмет! Келемін.
   - Сау болыңыз! Кездескенше! (See you later)
   

Exercise 8. Read aloud and translate the following words. Underline the suffixes of the Future Intentional Tense.

кездеспекпіз жазбақсың келмек демалмақпын сөйлеспексіз

қайтпақсындар өлщемек айырбастамақ бармақпыз

Exercise 9. Make up sentences with the following words. Match them with the verbs of Exercise 8.

Example: Біз кездеспекпіз.

Досым, мен, сен, сіз, ол, дәрігер, мүғалім, сіздер, сендер.

Exercise 10. Read and translate into Kazakh:

1. She intends to help.
2. He intends to have a rest.
3. We intend to work.
4. I intend to read.
5. They intend to write.

The transfer of state property into the hands of the people is being carried out through a system of coupons. Based on their work record and other factors, individual citizens receive an amount of coupons which can be used to purchase state-owned small businesses at auctions. Larger state enterprises will be privatized through leasing and the establishment of joint stock companies.

Of great significance is the transfer of ownership in housing. For every citizen of the Republic a certain number of housing coupons are being deposited into special bank accounts. An assigned number of coupons will be sufficient to transfer ownership of apartments to their present tenants. Home ownership will be a major test for the implementation of a market economy in Kazakhstan.

Not every reform measure has been popular with all citizens in Kazakhstan, but there is no thought of going back to the old, centralized economy. Most people understand that in the long run a stable economy can only be achieved through private ownership.

Now every citizen is responsible for his/her own welfare and living standards. The state encourages competition and the full realization of the rights of individuals. Tax reforms, including tax inspection services, are being implemented, and monopolistic activities are being curbed. Unlike other republics of the former Soviet Union, Kazakhstan is not requesting aid in the form of capital and food from foregin countries. It considers such assistance both immoral and ineffective. Rather, Kazakhstan invites constructive and mutually beneficial economic assistance - not charitable support - from other countries, including the United States.

Competencies:

1. To exchange remarks and forecast about the weather with your colleague
2. To converse about your favorite seasons
3. To ask for and give information about the climate of your home country

PROVERBS:

		Айлар	Months
		Қаңтар	January
жыл мезгілі	season	Ақпан	February
көктем	spring	Наурыз	March
жаз	summer	Сәуір, Көкек	April
күз	autumn, fall	Мамыр	May
қыс	winter	Маусым	June
		Шілде	July
климат	climate	Тамыз	August
ауа-райы	weather	Қыркүйек	September
ауа-райы болжамы	weather forecast	Қазан	October
болжау (ертеңгі)	weather report for tomorrow	Қараша	November
		Желтоқсан	December

ауа	air	жел	wind
бүлт	cloud	түман	fog, mist
бүршақ	hail	найзағай	lightning, thunder, storm
жанбыр	rain	ыстық	hot, heat
нөсер	shower	жылы	warm
аспан	sky	ашық	clear, fine
қар	snow	күн шуақты	sunny
боран	storm	сіркіреп жауу	to drizzle
күн	sun	суықтан қату	to freeze
көшкін	snow-slip	еру	to melt, to thaw
мүз	ice	өзен	river
аяз	frost	көл	lake
кемпір қосақ	rainbow	теңіз	sea
жүмсақ, жылы	mild	мүхит	ocean
бір қалыпты	moderate	орман	forest
батпақ	muddy	тоғай	wood
көктайғақ	slippery	тау	mountain
қапырық	sultry	түн	night
ылғалды	wet	күн	day
салқын, ызғарлы	chilly	градүс	degree
суық	cold	температура	temperature
ай	the moon	нөль	zero
ай	month	апта	week
жыл	year

жаңбыр жауып түр	it is raining
жаңбыр жауады	it rains
қар жауып түр	it is snowing
қар жауады	it snows
күн суытады	it is going to be cold
күн жылынады	it will be warm

	солтүстік
батыс		шығыс
	оңтүстік

кейде	sometimes
ылғи, әрқашан	always
анда-санда	from time to time
жиі	frequently, often
сирек	seldom

DIALOGUES

1. - Ауа райы қандай?
   - Ой; бүгін күн суық/жылы.
   
   
2. - Бүгін ауа райы қандай?
   - Бүгін күн тамаша. Күн жылы, аспан азық.
   - Ертең ауа-райы қандай болады?
   - Ертең күн жылы болады.
   - Шымбүлаққа шаңғы тебуге барайық, егер уақытың болса.
   - Жәрәйді, мен босрын, келістік.
   
   
3. - Жәк, сен жылы киім ки, күн салқын.
   - Жаңбыр бола ма? Менде қолшатыр жоқ.
   - Мүмкін жаңбыр жауады. Күн бүлт.
   - Менде қол шатыр бар, сол жетеді, абыржыма.
   
   
4. - Бүгін күн ерекше қапырық. Көлге шомылуға барасың ба?
   - Ой; мен жүзу білмеймін, бірақ шомылғым келеді. Марк, сіз жүзу білесіз бе?
   - Иә, мен жүзу білем, қорықпаңыз.
   - Суға шомылып, демалып келейік.
   

Жыл мезгілдері

[climbing a tree]	Көктем Наурыз (3) Сәуір (4) Мамыр (5)	Жаз Маусым (6) Шілде (7) Тамыз (8)	[at the beach]
[sled on snow]	Қыс Желтоқсан (12)     Қаңтар (1) Ақпан (2)	Күз Қыркүйек (9) Қазан (10) Қараша (11)	[harvesting fruit]

Exercise 1. Read aloud the text. Translate it.

Бір жылда 4 мезгіл бар. Олар: көктем, жаз, күз, қыс.

көктем айлары: наурыз, ...
Жаз айлары: маусым, ...
Күз айлары: Қыркүйек, ...
Қыс айлары: желтоқсан, ...

Бір жылда 12 ай, 365 күн бар.

LEARN

Tongue-twister

Exercise 2. Answer the question. Give an affirmative or negative answer.

Сізге қай мезгіл үнайды? - What season do you like?

Маған

көктем жаз күз қыс

үнайды or үнамайды

Exercise 3. Answer the question.

Model: Сіз қай айда түдыңыз? When were you born? (In what month were you born?)

1. Мен маусым+да түдым.
2. Мен сәуірде түдым.
3. Мен __________ түдым.

Қүн ыстық/суық	It is hot/cold
Қүн қапырық	It is humid
Ауа райы бір қалыпты	The weather is the same
Дала көктайғақ	It is slippery
Дала батпақ	It is muddy

Exercise 4. Answer the question. Speak about the weather in your country, region, state.

1. Америкада     ауа райы қандай?
2. Сіздің штатта
3. Сіздің қалада

Make up sentences using the following vocabulary

Америкада Біздің штатта Калифорнияда Мичиганда Иллинойда Техаста Флоридада Аляскада

ауа райы күн жаз қыс күз көктем дала

сүық жылы ыстық салқын бір қалыпты ылғалды көктайғақ күн шуақ қапырық батпақ

кейде ылғи өрқашан сирек анда-санда жиі

жаңбыр, жауын қар боран нөсер

жауады болады

Exercise 5. Describe your country and your state to each other. Exchange information about the climate and geography of your home town. (See the vocabulary)

1. Біздің	штатта	көл	бар
   	Америкада	өзен	(there is, have)
   	Чикаго+да	теңіз
   Менін	кала+м	тоғай
   		орман
   		тау
   		мүхит

   
   

2. 		Animal		Plant
   Біздің	штатта	аю	бар	мақта	өседі
   	жерде	жолбарыс	болады	жүгері	өсіреді
   	тоғайда	қасқыр		ақ қайың
   	орманда	түлкі		шырша
   	тауда	қоян		пальма
   	көлде	маймыл		ананас
   	өзенде	тиін		апельсин
   		жылан		шие
   		бүғы		өрік
   		балық		бүршақ
   				қауын
   				помидор
   				қамыс
   				алма