Note: I manually transcribed the contents of this file from the
PDF document available from
ERIC.
Since the original document was rather unreadable in places, I tried
to produce a clean version in HTML/Unicode. For the most part this is
a verbatim copy of the document text, with as much formatting preserved
as I could do in simple HTML.
I've made some corrections for obvious English misspellings
along the way. I've probably introduced errors in the Kazakh text;
please notify me of any errors you find so that I can correct those too.
-- hyc, 2008-07-26
ERIC # ED404842
AUTHOR Krippes, Karl A.
TITLE Kazakh (Qazaq-) Grammatical Sketch with Affix List
PUB DATE 93
NOTE 35p.
PUB TYPE Reports - Descriptive (141)
EDRS PRICE MF01/PC02 Plus Postage.
DESCRIPTORS *Affixes; Alphabets; Foreign Countries; *Form Classes
(Languages); *Grammar; *Language Patterns; Non Roman
Scripts; *Phonology; Spelling; *Uncommonly Taught
Languages
IDENTIFIERS *Kazakh
ABSTRACT
Facts on the grammar of Kazakh, spoken in Kazakhstan,
are presented. They are intended as a guide, not an instructional
text. Information is presented in the form of notes and word lists on
the following topics: orthography (the Cyrillic alphabet, spelling
reform, stylistic and dialectal alternations, common misspellings,
and homographs); phonetics and phonology (vowel system, diphthongs,
consonant system, word stress and vowel length, and phonological
changes); parts of speech (nouns, postpositions, numerals, adverbs,
pronouns, and verbs); conjunctions; derivational morphology
(denominal and deverbal adjectives); and interjections. A brief list
of references and a list of inflectional and derivational affixes are
included. (MSE)
KAZAKH (QAZAQ-) GRAMMATICAL
SKETCH with Affix List
By Karl A. Krippes
Hieroglyphic Press, Columbia, Maryland
- Preface
- Orthography
- The Cyrillic Qazaq Alphabet
- Spelling Reform and Earlier Dictionaries
- Stylistic and Dialectal Alternations
- Vowel Alternations
- Consonantal Alternations
- Common Misspellings
- Homographs
- Phonetic/Phonology
- Vowel System
- Diphthongs
- Consonant System
- Word Stress/Fleeting Vowels
- Phonological Changes
- Types of Assimilation in Colloquial Speech: Labial Harmony
- Dissimilation of Лл in Standard Non-Colloquial Speech
- Consonantal Assimilation Changes in Noun/Verb Affixes
- Consonantal Voicing and Devoicing in Nouns/Verbs
- Homophonous Suffixes
- Parts of Speech
- Nouns
- Inflection of Nouns
- Postpositions
- Numerals
- Adverbs (Үстеу)
- Pronouns: personal, indicative, interrogative, reflexive, indefinite, definite, negative
- Verbs Етіс
- The Citation Form of Verbs
- Non-past Personal Endings
- Negative Forms of Simple Verbs
- Derived Verbs and Verb Derivation: passive, reflexive, collective, causative
- Participles Есімше: future, habitual, habitual/agentive, goal-oriented
- Deverbal Adverbs (Көсемше): aorist, negative aorist, goal-oriented, temporal, conditional
- Immediate Past Tense of Simple Verbs
- Compound Verbs
- Reduplication: auxiliary verbs (modal/inchoative, aspect/tense/person markers)
- Imperative Mood
- Optative Mood
- Conditional Mood
- Conjunctions (жалғаулық шылаулар)
- Derivational Morphology
- Denominal Adjectives
- Deverbal Adjectives
Interjections
- References
- List of Inflectional and Derivational Affixes
The prestige of Qazaqstan among nations of the CIS is rapidly being recognized
by businesses and agencies of the United States. This publication is made
available through the Center for Applied Linguistics, Washington, DC to help
Americans have a smoother initiation to the study of Qazaq than they might
have by relying on Russian-language materials.
This grammatical sketch is a compilation of facts as presented in Qazaq-language
and Russian-language references. It is intended only as a guide.
For a more in-depth presentation of grammar with conversation, the student is
referred to Learn the Kazakh Language in 70 Steps by Tangat Tangriberdi
Kyzy Ayapova, Dunwoody Press (1993). If the student is inspired to write a
more complete grammar of Qazaq than the one presented here, I have
accomplished something.
Karl A. Krippes, Columbia, Maryland November 8, 1993
The Cyrillic Qazaq Alphabet was adopted in 1938 to replace the Arabo-Persian
script in use until the revolution. The order given below is the one used in the
Қаэак Тілінің Орфографиялық Сөэлік [Qazaq Orthographic Dictionary] (1988)
and dictionaries prepared and published after 1963 (see below).
Аа Әә Бб Вв Гг Ғғ Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк Ққ
Лл Мм Нн Ңң Оо Өө Пп Рр Сс Тт Уу Ұұ Үү Фф Һһ Хх Цц Чч Шш
Щщ ъ Ыы Іі ь Ээ Юю Яя
The letters in bold occur in loan-words from English and Russian. Words
containing these letters are distinctively foreign because historically words
beginning in Ёё [yo], Юю [yu], Яя [ya] became [jo], [ju], [ja], and Чч
changed to [sh]. Щщ occurs at the beginning of Russian loan-words. But in the
few native Qazaq words where it occurs, Щ is pronounced like a geminate or
long шш, e.g. ащы 'sour', тұщы 'fresh'.
Aside from a few Russian adjectives borrowed into Qazaq, the vowel
combination ий does not occur. However, ый and иы do occur in a small
number of cases, e.g. сый 'gift', сыйлау 'to make a gift', сиыр 'cow'.
Unlike Cyrillic Russian, Ее is pronounced [e] rather than [ye]. Уу is
more typically pronounced [w] rather than [u] and Ии as [iy]. The alternation
of Ғғ with a vowel in a few words, e.g. Ғапу/апу 'apology', ғимарат/имарат
'edifice' is due to the fact that these words of Perso-Arabic origin were
written with the Arabic letter ayin in the pre-revolutionary period.
The pronunciations of Вв and Фф can be patterned either according to
Russian as [v] and [f] or to native Qazaq as [w] and [p]. Persian loan-words
which originally contained [v] and [f] are pronounced in Qazaq as [w] and [p],
e.g. уақыт 'time', пайда 'use, benefit'.
The letter һ does not occur in initial or final position, and it occurs only
rarely in between vowels, e.g. шаһар 'city', қаһар 'wrath'.
Doubled vowels уу ұу and үу are not uncommon in the citation form of
Qazaq verbs because the second vowel У is attached to a verb root ending in the
same vowel, e.g. суу 'to cool down'.
According to the editor of the Qazaq Orthographic Dictionary (Syzdykova, 1988:3),
the spelling rules for Cyrillic were systematized by 1957 (i.e. when Shnitnikov's work
was well underway in the U.S.), but the first Qazaq Orthographic Dictionary was
published in 1963, two years after Shnitnikov's death and nine years after the
publication of the first edition of Makhmudov and
Musabaev's Qazaq-Russian Dictionary. Therefore, the learner will have some
difficulty looking up words in a dictionary which predates the orthographic
reform.
Two major changes in the formulation of Qazaq Cyrillic orthography
centered around the letters ы and і (Syzdykova, 1988:1), which are a major
problem for students wanting to use earlier bilingual dictionaries, in addition to
the rearrangement of the ordering of the letters Ққ, Ғғ and Ұұ (placed last in
older dictionaries).
Because there is no normative vocabulary of Qazaq, the student should be aware
of common alternations in vowels and consonants.
1.3.1 Vowel Alternations
The vowels ы and а alternate in certain words, e.g. ыржыңлау/ыржаңлау 'to wink'.
1.3.2 Consonantal Alternations
The standard ң alternates with a less standard ңк/ңқ, e.g.
ыңылдау/ыңқылдау 'to moan, groan', рең/реңк 'color'. The consonants қ
and х alternate, though х is typically a colloquial variant of қ, e.g. қана/хана
'house' (in compound words). Note the standard variation between қат 'letter'
and қолхат 'voucher', хат-хабар 'news'.
Printed texts can present problems for the non-native reader due to poor
print type or simple typographical errors. The commonest errors (indicated here
by an asterisk) involve the interchange between the small form of the letters
Е/Ә/Ө (е/ә/ө), e.g. *деріхана > дәріхана 'pharmacy', *бетен > бөтен, or the
interchange between Ии and Ыы, e.g. *қоржыю > қоржию or *қоржимын > қоржымын.
As for the interchange between Ии and Ыы, it should be remembered
that Ии is regularly used before Юю in the citation form of verbs (i.e. ию
rather than *иу). However, in their conjugated forms (with tense and personal
affixes), Ыы or Іі is added after a verb root ending in a consonant. The
difference between *қоржыю and *қоржимын is that the former error is made
by native Qazaq, but the latter by foreign learners of Qazaq.
A second type of error involves omission of the glide Йй, e.g.
*күіктену > күйіктену 'to whelp'. A third type of error, which has more to
do with poor quality newsprint than with actual misspelling, is the absence of
the hyphen in Ұұ or the tail in Ңң and Ққ. As the student comes to
understand vowel harmony and (consonantal) velar harmony, it will become easy
to recognize this third kind of misprint. However, some rules of thumb are
instructive. For example, the combination НД (nd) is less frequent than ҢД
(ngd), and ҢД but not НД will vary with ҚТ or КТ, e.g. *жалбаландау >
жалбалаңдау 'to flatter'. Also Ұұ, but not Үү, will be preceded or followed
by the velar consonants Ққ, or Ғғ or back vowels а/ы/о. For example,
*күйрық > кұйрық 'tail', *мұйіа > мүйіа 'antler'.
Where as English has homophones (words sounding the same, but spelled
differently), Qazaq has a number of homographs (words of different meaning,
spelled the same). If one includes verb roots, there is even more overlap than
with nouns alone. Except for the verb stems, most dictionaries will list each
homograph separately. Here are some of the most common ones, with the
graphemes written once followed by the meaning of each homograph (BB & K 1962:242).
| Graphemes | Homograph 1 | Homograph 2 | Homograph 3 |
|---|
| бас | head | press! |
| бөле | two sisters' kids | swaddle! |
| қас | eyebrow | shore |
| қасы | their enemy | comb! |
| ақ | white | flow! |
| ат | name, noun | horse | shoot! |
| ас | meal | hang! |
| аш | open | hungry |
| үй | house | pile it! |
| қара | black | look! |
| қой | sheep | put/stop it! |
| қу | clever | catch up! |
| шаш | hair | scatter it! |
| көр | tomb | see! |
| қал | birthmark | stay! |
| жара | wound | be useful! |
| жар | ravine | cleave it! |
| жүз | face | hundred |
| шақ | tense, time | smash it! |
| тақ | throne | sew! |
| сал | gentleman | put! |
| өр | slope | braid! |
| шал | old person | stumble! |
| там | cemetery | drip! |
| той | banquet | eat up! |
| от | grass | fire |
There are three types of Qazaq vowel graphemes, which may be classified as
front or back round, front or back unrounded, middle or neutral, e.g.
Qazaq Vowels
| front | | back |
|---|
| rounded | ө ү | | о ұ |
|---|
| middle | | ә | |
|---|
| unrounded | е і | | а ы я |
|---|
In addition, there are the glides и [iy], ю [yu] й [y] and у [w]. Examples
which show that и, ю and у are not subject to the same vowel harmony rules as
other vowel graphemes are: ителгі 'gerfalcon', иін/июқ 'shoulder', күлу
'laughter', сұғу 'to pass through', тігу 'sewing', тыю 'to forbid'.
In Qazaq orthography, the glides й and у are also treated as consonants.
This is an important concept for understanding spelling and affixation rules. In
particular, an affix beginning with a consonant cannot be attached directly to a
root ending in й, у or ю, but requires that the affix be preceded by a vowel ы/і
(for noun and verb roots).
In English and Russian loan-words the graphemes э and ю obey special
vowel harmony rules. Though э generally behaves like Qazaq е, Qazaq words
ending in ю (a substitute for *ийу) add affixes according to the vowel in the
preceding syllable of a word.
Compare the consonant and vowel combinations in the following words in
terms of their vowel harmony: күміс 'silver' vs. қымыс 'qumiss', көңіл 'heart'
versus қоныр 'chestnut-colored'.
Hereafter, all noun or verb roots which contain the vowels а, ы, я, о, ұ
are referred to as "velar", but those containing the vowels ө, ү, і, е are "non-velar".
This label will be important to distinguish allomorphs of one basic
inflectional or derivational affix.
Qazaq orthography has diphthongs which can either be written with two
graphemes, as they are pronounced, or with three graphemes. In the case of
three graphemes, the second is always й or у, and the third ы or і depending on
vowel harmony rules and various other factors. For example, in ауыр 'illness'
and ауыз 'mouth', ы is needed to separate the consonantal grapheme у from the
following consonant, and in order for the stress to be final rather than initial. In
құйрық 'tail', only two graphemes ұй are needed for the diphthong, rather than
*ұйы because stress does not fall on the syllable containing the diphthong.
If a verb root ends in Йй, the reflexive ын/ін and passive ыл/іл are
added, rather than н and л, in the derived forms. For the learner the concept
using three graphemes to represent what sounds like a diphthong in spoken
Qazaq is more understandable if one keeps in mind that the stem already
contains a diphthong written with two graphemes, and that Qazaq orthography
treats Йй as a consonant.
An understanding of the phonological processes of devoicing and voicing in
Qazaq will be facilitated by the ability to group together consonants into
voiced/voiceless pairs. The Qazaq consonant graphemes below may be grouped
into those that only devoice (italics) and those that voice or devoice (bold-face).
Qazaq Consonant System
| voiced | б д г ғ в ж з |
|---|
| voiceless | п т к қ ф ш с щ х һ |
|---|
| sonorants | м н ң л р |
|---|
Whereas vowel harmony applies to the assimilation of front or rounded (labial)
qualities, the consonants г/к and ғ/қ, х are front and back velar voiced/voiceless
pairs. Strictly speaking, front vowels combine only with front non-velar
consonants, and back vowels combine only with back velar consonants in native
Qazaq words and nativized loan-words. Russian loans and some Persian
loan-words are the exception. The variation between қ and х in some words,
e.g. қана/хана 'house' indicates that they should both be regarded as back velar
consonants.
Some compounds which do not seem to follow vowel harmony rules are
оқтізер 'machine gun', сыпайыгершілік 'politeness'. Persian loans which do
not follow vowel harmony rules include қабір 'tomb' and қалір 'honor', but
қайғы not *қайгі.
With the possible exception of some Russian and English loan-words,
stress or accent falls on the final syllable. If a word takes an affix, the
stress will shift to that new syllable. In the case of nouns, the shift in accent, which
occurs with inflectional as well as derivational affixes, certain words of the
native Qazaq vocabulary will drop a vowel from the syllable which receives the
affix. This phenomenon is called the "fleeting vowel". Words ending in a
sonorant or the fricative з exhibit the phenomenon most commonly, e.g. ауыз
'mouth' > аузы 'her mouth', ұйық 'sleep' > ұйқымла 'in my sleep'.
In spoken Qazaq, there are a number of phonetic assimilatory changes
which are not reflected in the orthography. The examples of assimilatory
changes (indicated by the arrow ">") given below are in standard Qazaq
orthography only as a pronunciation guide for the learner. In writing only the
unassimilated form is used.1
The five types of assimilation in colloquial
speech are: 1.) labial harmony, 2.) consonantal voicing, 3.) consonantal
devoicing, 4.) nasal assimilation, 5.) assibilation/gemination. Underneath each
type are listed the phonetic environments which cause the changes.
1The same changes in Qyrghyz, however, are written as spoken.
- Labial Harmony Ерін үндестігі
The vowels ы/і, о/ө, and ұ/ү are back/front pairs which behave similarly. In
general, it is ы/і and е which assimilate the rounded quality of the vowels о/ө,
and ұ/ү from the preceding syllable. This labial harmony does not apply to
compound words (across morphemes) or all Persian loan-words. Rules 1 and 2
are the back and front counterparts of each other.
- Back vowels о, ұ assimilate the vowel ы of the following syllable to ұ, e.g.
орын > орұн, құлын > құлұн, тойлы > тойлұ, тұрды > тұрдұ
- Front vowels ө and ү assimilate the front vowel і to ү, e.g.
өмір 'life' > өмүр, үміт 'hope' > үмүт, күлді 'laughed' > күлдү
- Front vowels ө and ү assimilate the front vowel е to ө, e.g.
өлең > өлөң, күрек > күрөк, көрсе 'if one sees' > көрсө, күлсе > күлсө 'if one laughs'
- Consonantal Voicing
- intervocalically
- compounds
Қаракөз > Қарагөз, Талды қорған > Талды горған
- in syntactic units or phrases
ақ ешкі 'white goat' > ағ ешкі, көк аспан 'blue sky' > көг аспан
- after a voiced consonant
күз келді 'autumn came' > ңүз гелді, бір қатар 'one row' > бір ғатар
- Consonantal Devoicing
- after a voiceless consonant
- in compounds
Айтбай > Айтпай, Жүсіпбек > Жүсіппек
historically Persian *асман 'sky' > аспан
- in syntactic units or phrases
көп бала 'many kids' > көп пала, әуеп бер > әкеп пер
The voiced fricative з devoices to its voiceless counterpart с when followed by
a voiceless consonant, e.g.
көз салу > көс салу, күз сайын 'every autumn' > күс са сайын
- Nasal Assimilation
- The consonant н assimilates to м in front of the labial consonants б, н, м,
e.g.
сенбі '-day' > сембі, Жанпейіс > Жампейіс, кен мен жер > кем мен жер
- The alveolar consonant н assimilates to the velar ң in front of the velar stops
к/г and the velar fricatives қ/ғ, e.g.
сән қой > сәң қой, сен гем > сең гем, тонға > тоңға
- Assibilation/Gemination
Assibilation refers to the assimilation of sibilants, now more frequently called
fricatibes. The geminated fricative (i.e. sibilant) шш is formed from the
assimilation of с/з when either of the pair comes in contact with a morpheme
or word beginning with ш or ж, e.g. қосшы > қошшы, тазша > ташша, сөзшең > сөшшөң
тез шық > теш шық, көз шадлы > көш шадлы, бас шайқау > баш шайқау
тас жол 'stone road' > таш шол, бас жақ > баш шақ
The geminated sibilant жж is formed from the assimilation of с/з when either
of the pair comes in contact with a word beginning with ж (the voiced
counterpart of ш), e.g. жүз жыл 'century' > жүж жыл, мұз жарғыш > мұж жарғыш
The sonorant Лл always dissimilates to Дд when an affix beginning in Лл is
attached to a root ending in this same consonant. Persian loan-words such as
келде 'head' (< *келле) and молда 'mullah' (< *молла) show that the
combination *лл is generally not allowed in Qazaq. Therefore, the adjectival
affix *ЛЫ and the nominal affix *ЛЫҚ will dissimilate to ды/ді and дық/діқ
after a root word ending in Лл. Similarly, the plural affix *ЛАР dissimilates
to дар/дер. For example, кесел 'illness' + *ЛЫ > кеселді 'ill', жыл 'year' >
бесжылдық 'five-year period', құрал 'instrument' > құралдар 'instruments'.
In order to understand consonantal assimilation in Qazaq, one must be
able to group together those consonants which behave alike. In addition, to the
voiced and voiceless division listed above, we can further divide the consonants
coming at the end of a noun or verb roots into sonorant (м, н/л, р, ң) and
non-sonorant (everything else) as follows. If an affix has a canonical or basic
form in л or н, the initial consonant of the affix will assimilate to д or т
depending on whether the root ends in a voiced or voiceless consonant. Affixes
beginning with м will likewise assimilate to either б or п.
Classification of Consonants
| I. | Non-sonorant Consonants |
|---|
| voiceless | н т к қ ф ш с |
|---|
|
| voiced | б д г ғ у ж з |
|---|
| II. | Sonorant Consonants |
|---|
| м н/л р |
| ң |
The changes may be generalized by drawing a line vertically from the
bottom (Sonorants) to the top (Non-sonorants) of the table for affixes beginning
with *М or *Н/*Л. Remember that assimilation is explained by the formula C1 + C2 > C1C1
in which the second consonant (C2) gains some of the qualities of the first
consonant (C1). For example, оттау 'to graze' and аңдау 'to
perceive' are assimilated forms of от 'grass' + лау (verbalizer) and аң
'conscience' + лау.
The adjectival affix *ЛЫ remains unchanged after roots ending in a
vowel, e.g. құрама 'combination' > құрамалы 'combined'. Following the
direction of assimilation according to the table құрметті 'respected' is the
devoiced assimilated form from құрмет 'respect' + лі < *ЛЫ, whereas онлық
'about ten' is the voiced assimilated form from он 'ten' + лық < *ЛЫҚ.
Just as there is consonantal voicing and devoicing in colloquial speech, which is
not reflected in writing, there is consonantal voicing and devoicing in non-colloquial
speech which must be written as it is pronounced. The table of
voiced and voiceless consonants also applies to these two assimilatory changes.
In general, all final voiceless consonants of a word will voice when an affix
beginning with a vowel is attached, e.g. мектеп 'school' > мектебіміз 'our
school', құлак 'ear' > құлағым 'my ear'. Also, there are some compound
words which reflect consonantal voicing, e.g. жарғанат 'bat' < қанат 'wing',
қарашағаз 'type of wild goose' < қаз 'goose', қөгіршін 'dove' < көк 'blue'.
Devoicing involves the change of a voiced consonant to its voiceless
counterpart when it comes in contact with an affix beginning with a voiceless
consonant, e.g. жагу 'to burn' > жақтыру 'to cause to burn', қасқалдақ
Fulcia atra (Eurasian coot) < қаз 'goose' + қалдақ.
Whether it is the final consonant of the root or word or whether it is the
initial consonant of the affix which devoices will depend on: 1.) the canonical
form of the affix and 2.) the type of final consonant on the root or word. For
example, мектеп 'school' + *ЛАР > мектептер 'schools'; қанат 'wing' +
*МЕН > қанатпен 'with a wing', but қанаттер 'wings' > қанаттербен 'with
wings'; құлақ 'ear' + *ЛА > құлақта 'in the ear', but құлағымда 'in my ear'.
As a result of the dissimilation of the adjectival *ЛЫ to ды/ді or ты/ті on the
one hand, and the assimilation of accusative *НЫ to ды/ді or ты/ті on the
other, confusion can arise in reading. Only context can allow the reader to
determine whether ды/ді or ты/ті belongs to an adjectival or an accusative
nominal, e.g. құрметті адам 'a respected person' versus көрсеткен құрметті
жақсы көрді 'She liked the respect shown to her'. It should be noted further
that the adjectival and accusative nominal ды/ді or ты/ті are homophonous
with the tense marker *ДЫ for verbs.
Another common homophonous pair is *МА (deverbal nominalizing affix)
and (negative verbal affix, "not/don't"). Both of these have the voiced
assimilated variants ба/бе and voiceless variants па/пе (see affix list for
examples).
Qazaq nouns take nominal affixes. Usually, it is the derived nouns ending in
*ЛЫҚ, *МА, or *С which can be distinguished morphologically from
adjectives, adverbs, and verbs. Syntactically (i.e. as they function in a sentence),
nouns can serve as adjectives, e.g. ми 'brain' > ми қабық 'cerebral cortex'.
Such noun/adjective pairs as brain/cerebral or cat/feline are a more typical
feature of English morphology than of Qazaq. Thus even though Qazaq has a
nativized метафизикалық 'metaphysical' in addition to the Russian loans
метафизик 'metaphysical' and метафизика 'metaphysics', Qazaq syntax allows
the noun form to act as an adjective through the "ezafe construction", e.g.
метафизика магынасы 'metaphysical sense', alongside метафизик мағына
and метафизикалық мағына. The same is true of Persian loan-words, e.g.
мәдениет 'culture' > nativized мәденитті 'cultural'/Persian мәдени 'cultural'
> мәдениет институті - мәдени институт 'cultural institute'.
The canonical forms nominal inflectional affixes are
( none for nominative [атау]), *НЫҢ genitive ( ), *ҒА dative (барыс), *НЫ
accusative, *НАН ablative (шығыс), *ДА locative ( ), *МЕН(ЕН)
instrumental (көмектес). They behave according to the consonantal assimilation
rules above and, with the exception of *МЕН(ЕН), have front/back vowel
harmony variants as і/ы and е/а.
Canonical and Assimilated Inflectional Affixes
| Canonical | | Voiced | Devoiced |
|---|
| *НЫҢ genitive | ны/ні | ды/ді | ты/ті |
| *НЫ accusative | ның/нің | дың/дің | тың/тің |
| *НАН ablative (шығыс) | нан/нен | дан/ден | тан/тен |
| *ДА locative | да/де | | та/те |
| *МЕН instrumental (көмектес) | мен | бен | пен |
| *ҒА dative (барыс) | ға/ге | | қа/ке |
As the name suggests, Qazaq postpositions are placed after the noun,
whereas English prepositions are before the noun. The four kinds of
postpositions are classified according to the case ending of the noun which they
govern: nominative (i.e. no case ending), dative, ablative, instrumental.
- nominative (атау): арқылы, туралы, жайында, жайлы, жөнінде,
сияқты, секілді, бойы, бойда, бойымен, сайын, үшін, ғұрлы,
шамалы, шақты, қаралы
- genitive: ішінен 'from inside', астынан 'from above, over', жанынан
'beside', үстінен 'from on top'
- dative (барыс): дейін/шейін 'as far as, up to', төмен 'below', қарай
'towards, in the direction of', қаран, қарсы, салым, тарта/жуық 'around',
таяу
- ablative (шығыс): бері, кейін 'after', сон 'after', бұрын, бетер, гөрі
'than', өрі, басқа 'besides, except', бөлек, өзге
- instrumental (қөмектес): қатар, бірге, қабат, қоса
NB: ілгері 'in front, before', жоғары 'on top'
Numerals are divided into cardinal (counting), ordinal (ranking), collective
(grouping), and approximative.
- Cardinal (counting): бір 'one', екі 'two', үш 'three', төрт 'four', бес 'five',
алты 'six', жеті 'seven', сегіз 'eight', төғыз 'nine', он 'ten', он бір 'eleven',
жиырма 'twenty', отыз 'thirty', қырық 'forty', елу 'fifty', алныс 'sixty',
жетніс 'seventy', сексен 'eighty', тоқсан 'ninety', жүз 'one hundred', мың
'one thousand'
- Ordinal (ranking): бірінші 'first', екінші 'second', үшінші 'third',
төртінші 'fourth', бесінші 'fifth', адтыншы 'sixth', жетінші 'seventh',
сегізінші 'eighth', тщғызыншы 'ninth', оныншы 'tenth', он бірінші 'eleventh',
жиырманшы 'twentieth', отызыншы 'thirtieth', қырығыншы 'fortieth',
елуінші 'fiftieth', аднысыншы 'sixtieth', жетнісінші 'seventieth', сексенінші
'eightieth', тоқсаныншы 'ninetieth', жүзінші 'hundredth', мыныншы
'thousandth'
- Collectives (grouping) are formed by adding ау/еу to the cardinal
number. They are translated as 'group of ...': екеу 'group of two', үшеу 'group
of three', төртеу 'group of four', бесеу 'group of five', алтау 'group of six',
жетеу 'group of seven', etc.
- Approximative numbers take either of two basic affixes *ЛАҒАН/*ЛАП
to express either 'around, approximatively ...' or 'as much as ...'. ШАМАЛЫ/
ШАҚТЫ/ҚАРАЛЫ/ТАРТА/ЖУЫҚ are adverbs to express 'as much/many as...'
- *ЛАҒАН 'around, approximatively' has the allomorphs лаған/леген,
даған/деген, таған/теген. They are affixes according to the same assimilatory
rules as the inflectional affixes for nouns, e.g. отыздаган 'about thirty',
жүздеген 'about one hundred', қырықтаған 'about fourty', жиырмалаған
'approximatively twenty', бестеген 'about five', елулеген 'about fifty'.
- *ЛАП has the allomorphs лап/леп, дап/деп, тап/теп, also meaning
'around, approximatively', e.g. ондап 'about ten', жүздеп 'approximatively one
hundred'. *ЛАП can sometimes be substituted by дай/дей 'like' with the same
meaning, e.g. ондай 'about ten', елудей 'about fifty'.
- ШАМАЛЫ/ШАҚТЫ/ҚАРАЛЫ/ТАРТА/ЖУЫҚ are all positioned
after the number. However, the number takes the dative affix ға/қа ге/ке with
ТАРТА/ЖУЫҚ. Thus, отыз шамалы 'as much as thirty', он шақты 'as
much as ten', жүз қаралы 'as many as one hundred'. But, қырыққа тарта
'as much as forty', сексенге жуық 'as many as eighty'
Qazaq grammars classify adverbs into eleven types: 1.) underived (негізгі), 2.)
derived (туынлы), 3.) simple (дара), 4.) complex (күрделі), 5.) temporal
(мезгіл), 6.) locational (мекен), 7.) quantitative (мөлшер), 8.) manner
(күшейту; сын-бейне), 9.) (мақсат), 10.) consequential (себеп-салдар),
11.) distributive (топтау). The first four types are morphological, whereas the
others are semantic. Naturally, the two classification schemes have some overlap.
- Morphological
- underived (негізгі): әрец, азар, әрі, бері, дел, сәл.
- derived (туынды): ескіше, күздей, мұнша, жаяулап, тысқары, астыртын.
- simple (дара): ерте, кеш, тым, ерекше, басқаша, қыстай, кешке
- complex (күрделі): биыл, бүгін, бірталай, біраз, бірте-бірте,
аөда-санда, жазы-қысы, алды-ала, құлан таза, күві кеше.
- Semantic
- temporal (мезгіл): кеше, бүгін, ертең, қазір, кешке, ертемен,
ертесіне, таңертең, түнеугүні, бүрсігүні, жаздыгүні, биыл 'this year',
быттыр, анда-санда, оқта-текте, күні-гүні.
- locational (мекен): әрі, бәрі, жоғары, төмен, алға, артқа, ішке,
іште, ішкері, ілгері, мұнда, сонда.
- quantitative (мөлшер): сонша, онша, соншалық, оншалық,
мұнша, мұншалық, сондайлық, біраз, бірталай, недәуір, веғұрлым,
бірен-саран, азды-көпті.
- manner (күшейту: сын-бейне): әрең, әзер, дереу, желел,
шапшаң, тез, жылдам, кенет, құр, түгел, ауызша, өзгеше, осылай,
көйлекшең, тікелей, бірге, зорға, аздап, аса, нагыз, ең, өте, тым, тінті,
айрықша, барынша, кілуң, небір, өңкей, әбден.
- goal (мақсат): әдейі, жорта, қасақана, көре, біле, тұра,
әдейілеп.
- consequential (себеп-салдар): бекерге, амалсыздан, босқа,
текке, лажсыздан, шарасыздан, амалсыздан, құр босқа, әншейін.
- distributive (топтау): екеулеп, үшеулеп, бірбірлеп, он-ондан,
аз-аздан, көп-көптен, бас-басына, жұп-жұбымен, рет-ретімен.
Qazaq grammar includes seven classes of pronouns: personal, indicative,
interrogative, reflexive, indefinite, definite, negative.
- Personal: singular
| nom. | gen. | dat. | acc. | loc. | abl. | inst. |
|---|
| first | мен | менің | маған | мені | менде | менен | менімен |
|---|
| second | сен | сенің | саған | сені | сенде | сенен | сенімен |
|---|
| third | ол | оныің | оған | оны | онда | онан | онымен |
|---|
- Personal: plural
| nom. | gen. | dat. | acc. | loc. | abl. | inst. |
|---|
| first | біз | біздің | бізге | бізді | бізде | бізден | бізбен |
|---|
| second | сіз | сіздің | сізге | сізді | сізде | сізден | сізбен |
|---|
| third | олар | олардың | оларға | оларды | оларда | олардан | олврмен |
|---|
- Indicative
бұл, сол, ол, мына, мынау, осы, осынау, міне, әне, әнеки, ана, анау
| nom. | gen. | dat. | acc. | loc. | abl. | inst. |
|---|
| бұл | бұлың | бұган | бұны | бұнда | бұған | бұнымен |
| сол | соның | соған | соны | сонда | содан | сонымен |
| осы | осының | осыған | осыны | осында | осыдан | осымен |
| ана | ананың | анаған | ананы | анада | анадан | анамен |
| мына | мынаның | мынаған | мынаны | мынада | мынадан | мынамен |
- Interrogative
кім? не? неше? қай? қандай? қалай? қашан? қайдан? қайда?
нешеу? нешіиші?
- Reflexive
өз oneself, self, өзім myself, өзің yourself (sg), өзіңіз yourself (pl), өзі
his/her/itself/themselves, өзіміз ourselves, өздеріңіз yourselves
| I | II sg. | II pl. | III | I pl. |
|---|
| nom. | өзім | өзің | өзіңіз | өзі | өзіміз |
|---|
| gen. | өзімнің | өзіңнің | өзіңіздің | өзінің | өзіміздің |
|---|
| dat. | өзіме | өзіңе | өзіңізге | өзіне | өзімізге |
|---|
| acc. | өзім | өзіңді | өзіңізді | өзін | өзімізді |
|---|
| loc. | өзімде | өзіңде | өзіңізде | өзінде | өзімізде |
|---|
| abl. | өзімнен | өзіңден | өзіңізден | өзінен | өзімізден |
|---|
| inst. | өзіммен | өзіңмен | өзіңізбен | өзімен | өзімізбен |
|---|
- Indefinite
бір, біреу, бірдеңе, бірнеше, біреу-міреу, кейбір, қейбір, қайбір,
қайсыбір: әркім әрне, әрқалай, әркайсы, әрдайым, әркашан,
әлдекім, әлдене, әлдеөайдан, әрнеше, әрқалай, әлдеқашан, алдақашан
- Definite
еш, ешкім, ешбір, ешқашан, ешқайда, ештеме, дәмене, ешқайсы,
ешқандай, түк
- Negative
бәрі, бүкіл, бардық, күлді, бүтін, барша, түгел, бар, бүткіл
Verbs are either basic or derived. Basic verbs have roots which end in either a
consonant or a vowel. The verb 'to be' has special forms: емес 'is/are not' or
'will not be', еді 'was/were', but no separate form 'is/are'. There are also
suppositional verbs екен 'to seem' and ғой id. which do not take personal
endings, but follow conjugated main verbs. The verb 'to become' has the
forms болу 'to become', болар 'will become', and болмау 'to not become'.
There are also the verbs бар 'to exist/have' and жоқ 'to not exist/not have'.
These are special because they do not take personal endings. Examples of the
usage of some of these basic verbs are cited below from Cirtautus (1974:158):
Оқыса адам болар дегевдік еді 'If she goes to school she might become
a valuable person, so we had hoped indeed' (lit.: said).
Менде шаруаң бар ма? 'Is there work for me?' Бар еді, өте тығыз
'Yes, there was, it is very urgent'. Notice that the English 'it is very urgent'
corresponds to Qazaq өте тығыз. In Qazaq 'is' is unnecessary because this is an
equative sentence, шаруа 'work' = өте тығыз.
Whereas English dictionaries precede verbs with 'to...' as the infinitive or
citation form, the citation form of the verb in Qazaq is a deverbal noun ending
in Уу or Юю, e.g. оқ-у 'to read' < оқы, ойна-у 'to play, dance', жаз-у 'to
write', бер-у 'to give', де-у 'to say'. However, the Qazaq citation form is
typically glossed by the English infinitive. For example сарғаю 'to be weary'
is a conventional means of showing that there is a conjugatable verb stem
*сарға-. In fact, because this is an intransitive verb, its meaning corresponds
more closely to the English adjective 'weary' than to the noun 'weariness'. The
citation form of transitive verbs frequently corresponds to both nouns and
adjectives in English, e.g. оқу жылы 'school year' < оқу 'reading: to read'.
Non-past verb roots regularly take the following personal endings.
Personal endings may also be preceded by tense markers (participles):
| sg. | pl. | honorific |
|---|
| I | мын/мін | мыз/міз | - |
|---|
| II | сың/сің | сыз/сіз | сыздар/сіздер |
|---|
| III | ды/ді | дылар/ділер | - |
|---|
A separate set of personal endings are attached to verbs in the simple past
tense (see below). Verb roots ending in a consonant will insert a vowel in
between the root and the personal ending. Verb roots ending in a vowel will
insert й before the personal ending. Examples: сөйлейсіз 'you speak',
оқыймыз 'we read', аласыз 'you take', оқыйды 'she reads', ойнайдыдар
'they dance'.
Verb stems ending in Р do not add a vowel in the first person singular,
e.g. бармын 'I go', тұрмын 'I stand'. Also, no affix is added for the third
person singular/plural. This means that the third person singular present
indicative is homophonous with the second person singular imperative, e.g. тұр
'stand!; (s)he stands/they stand', жүр 'go!; (s)he goes/they go', жатыр 'lie down!;
(s)he lies down/they lie down'. In the case of participles, personal endings
are added directly to participials, e.g. келерсің 'you will go', күтнеснекпіз 'we do
not intend to wait'.
The negative affix *МАС 'not', which is attached directly to the verb
stem, and which precedes the personal endings, has front/back and
voiced/voiceless allomorphs as follows: -мес/мас (after a non-nasal, voiced
consonant, р, л, й, у), -бес/бас (after a nasal м, н, ң), -пес/пас (after a
voiceless consonant). Examples, бармаспын 'I do not go', келмеспіз 'we do
not come', күтпеспін 'I do not expect', жазбассыз 'you (pl.) do not write',
айтнасыздар 'you (pl.) do not say', келмес 'she does not come'.
There are negative complex tenses which in the pluperfect can interchange
емес and жоқ. For example, алған емес еді 'she has not taken' = алған
жоқ еді (BB & K 1962:345).
These include reflexive (acting by oneself or upon oneself), passive (receipt of
action done by someone or something else), collective (action as a group or in
pairs), and causative (causing/allowing someone to do something).
- Passive/Reflexive
- Verb roots ending in a consonant take ін/ын (reflexive), іл/ыл (passive),
but verb roots ending in a vowel take -н (reflexive), -л (passive), e.g. тарану 'to
comb one's own hair', таралу 'to be combed', көріну 'to appear', сазыну 'to
be put'.
You will notice that көріну 'to appear' and сазыну 'to be put' are
semantically reflexive/intransitive and passive respectively. In Qazaq, not all
verbs have both a passive and reflexive form. In fact, this is not a rigid
classification because there is frequently so much interchange between the usage
of reflexive and passive suffixes. By definition, if a verb does not govern the
direct object *НЫ, it is intransitive. For example, the verb қорқу 'to be afraid'
is intransitive/reflexive because it takes the ablative, as in неден қорқасың?
'What are you afraid of?'
- Collective
- verbs generally refer to group action, e.g. ойнасу 'to play
together', сөйлесу 'to converse'. However, there is also some overlap in usage
with reflexive verbs. Like reflexive verbs, collective verbs do not necessarily
take an accusative object, since the object 'each other' is implied in the
collective suffix.
- Causative
- affixes include back and front voiceless/voiced pairs, e.g.
-қыз/ғыз, -кіз/гіз, -тыр/дыр, -тір/дір, (also т, e.g. жүгірт-у < жүгір-у).
They serve two functions: 1.) with simple verbs, to give the meaning of 'to
cause/make/have (someone) to do (something)', e.g. жу-ғыз-у 'to have washed/to
have someone wash' < жу-у, 2.) to transitivize a verb which is intransitive in
its basic form or whose basic form ends in a reflexive suffix, e.g. кел-тір-у 'to
bring' < кел-у 'to come', айлан-дыр-у 'to change' < айлан-у 'to change (by
itself)'. In some contexts, the causative affix has the meaning of 'to force or
compel to do', e.g. шыпын айтқызу 'to force to tell the truth'.
Participles modify nouns. But in their English translation, they can be
thought of as serving two syntactic functions: 1.) to relativize a noun, e.g. 'who
is/does' or 'that which is/dows', 2.) adjectivally to modify a noun. Context,
frequency of usage, and English stylistics will dictate whether an English
adjective can be more easily substituted for a relative clause. Qazaq participles
may be classified into four types: aorist (өтуен шақ), future (келер шақ),
habitual (дағдылы), and goal-oriented (мақсат). As with other affixes, these have
voicing and front/back vowel harmonizing variants.
- Aorist (өткен шақ):
- қан/ған and -кен/ген. When relativizing a noun,
the noun can be either a subject or an object, depending upon context, e.g.
Айтқаныңыз есімде бар 'I remember what you said'. These take the non-present
personal endings listed below. In this conjugated form they correspond
to the 'past perfect tense' in English or French, e.g. айтканмын 'I have said',
кеткевміз 'we have left', барғакыңдар 'you all have gone', келгенбіз 'we
have come'. Some examples of the aorist participle which translates more easily
asn an adjective than a relative clause in English are қайнаған су
'boiling/boiled water' < қайнау 'to boil', саудыраган шөл 'scrawny old man'
< саудырау, сасыған ет 'putrid meat' < сасу 'to stink'.
When combined with болу 'to become', these aorist participles have the
meaning of 'to pretend, give the appearance, to feign'. For example, ұйықтан
жатқап болу 'to pretend to be asleep', өлген болу 'to play dead', танымвған
болу 'to pretend not to recognize (someone)' (BB & K 1962:287).
- Future (келер шақ):
- -р (after a root ending in a vowel), -ар (after a
velar root ending in a consonant), -ер (after a non-velar root ending in a
consonant). The negative forms are -мас/мес. Both futurity and indefiniteness
are included in the meaning of these participles. The future particles can also
take personal endings.
When combined with еді, -р has the meaning of 'would have', e.g. Мен
оны көрсем, бірден таныр едім 'If I had seen her, I would have recognized
her at once' (BB & K 1962:349).
In the negative form, e.g. Батыр мұндай бәлеге ұшырамса, ьіз де
Әбіштің зорлығын көрмес едік 'If Batyr had not encountered such
misfortune, we too would not have been offended by Ebish (BB & K 1962:349).
- Habitual (дағдылы):
- -атын, йтын/етін, йтін. These refer to
continuous or repetitive (i.e. iterative) action. They carry the meaning of
'usually/always/frequently' or 'in the process of'. Non-present personal endings
may be added directly to the habitual affix. Examples, баратынмып,
келетінсін, сөйлейтін. The habitual meaning need not be included in the
English translation, e.g. аң алайтын құс 'hunting bird' (i.e. bird which is for
hunting), ұйыктайтын ьөлме 'sleeping section', кір жуатын машина
'washing machine', кір жуатын әйел 'laundress', кір жуатын үй 'laundry
room' < кір жуу 'to do laundry'. When relativizing a noun, 'for, to' must be
added to the translation, e.g. таңырқанатын ештеңесі жоқ '(there's) nothing
to be surprised about' < таңырқану 'to be surprised'.
Combined with болу 'to become', there is a futuritive meaning, e.g. мен
үйленетін болдым 'I will get married'.
The negative forms are -майтын/мейтін, e.g. Он жыл бұрын Дүйсен
хат танымайтын еді. 'Ten years ago Duisen was illiterate (couldn't read)';
Дәл осы незде Асқар келсе, Сабит қатты қиналмайтын еді 'If Asqar
had come at that time, Sabit would not have been suffering (BB & K 1962:347).
- Habitual/Agentive:
- -шы/ші. This group tends to refer to professions as
well as habitual actions, e.g. оқушы 'student' (i.e. one who studies as a
profession < оқу 'to read, study').
- Goal-oriented (мақсат):
- -мақ, бақ, нақ/меқ, беу, пек. These carry
the meaning of 'intend, plan to...', and are added directly to the verb stems,
followed by the personal endings. Examples, бармақпын 'I intend to go',
келмексін 'you intend to come', жазбақ 'she intends to write', күтпекпіз 'we
plan on waiting', айтпақсыздар 'you plan (pl.) on saying', міцбексің 'you
(sg.) intend to ride'. The negative is formed with емес plus a conjugated form
of еді, e.g. жазбақшы емес едім 'I did not intend to write' (BB & K 1962:347).
Deverbal adverb refers to an adverb derived from a verb. Qazaq
grammarians recognize five types of verbal adverbs: aorist (өткен шақ), future
(келер шақ), transitional (ауыспалы шақ), goal-oriented (мақсат), temporal
(мезгіл), conditional (шарт).
- Aorist (өткен шақ):
- -п (after a root ending in a vowel), -ып (after a
velar root ending in a consonant), -іп (after a non-velar root ending in a
consonant). The aorist -П can be used in four ways: 1.) adverbially, 2.) to
indicate sequences of actions, 3.) in compound constructions (see 3.6.8 below),
4.) reported action, when used with non-present personal endings.
Adverbial usage can be seen in English 'admittedly', 'hopefully',
'understandably', 'interestingly', which are the same as 'I admit that', 'I hope
that', 'I understand that', 'it is interesting that'. In Qazaq we find, Жоқ, нима
еді? деді у қызықсынып 'No, what was it, she asked excitedly' (Cirtautus
1974:158).
Sequence of actions is exemplified by, Күлей аысақ алын Райханға
тап береді. 'Kulej took a knife and threatened Rajxan' (Cirtautus 1974:152).
Non-present personal endings may be added directly to the aorist affix to
give the meaning of repeated action which the speaker has not actually
witnessed. However, in the English translation, 'heard that...' is not normally
included. Examples, оқыпсыз 'you (pl.) read', іздеппін 'I search', барыпмыв
'I go', келіпті 'she comes', may all be preceded by 'I heard that...'.
Another example is from (Cirtautus 1974:156): Бізге бір дабыл келін
түсті, сіздің колхоздағы клуб құрылысы тоқтан қалыпты ғой рас па?
'We heard the rumor (that) the construction of the club (house) at your kolxoz
has been stopped, is that true?' The phrase бір дабыл келін түсті '(we) heard
a rumor' requires use of the aorist -п in the auxiliary part of a compound verb
(see 3.6.8 below), тоқтап қалыпты 'has been stopped'.
- Negative Aorist:
- *МАСТАН, allomorphs -мастан/местен,
пастан/пестен; *МАЙ, allomorphs -май/мей, пай/пей. The negative aorist of
'to be' is емес. When used adverbially *МАСТАН can be translated as
'without having done/been...', but *МАЙ as 'without doing/being...'.
- Transitional (ауыспалы шақ):
- roots ending in a vowel take -й (e.g.
ойнау 'to play, dance' > ойнай). Velar roots ending in a consonant take -а
(e.g. бару 'to go' < бара), but non-velar roots take -е (e.g. келу 'to come' >
келе), суырыла сөйлеу 'to speak frequently'.
- Goal-oriented (мақсат):
- -қалы/ғалы, -келі/гелі. These have the
meaning 'in order to, for the purpose of'.
- Temporal (мезгіл):
- -қанша/ғанша, -кенше/генше. These carry the
meaning of 'by the time' or 'until'.
- Conditional (шарт):
- -майынша, -мейінше.
The immediate past tense marker *ТЫ is added to the verb stem,
followed by a separate set of personal endings (as opposed to those for the
present and future). The back/front and voiced/voiceless allomorhps of *ТЫ are:
ты/ті, ды/ді. As mentioned earlier, the verb 'to be' has the form еді in the
immediate past tense. Though in most grammars it refers to "an only once-occuring,
completed action in the past", in actual usage it refers to "present and
future actions" as well (Cirtautus 1974:151). For example, Ал, енді қаттік?
And what shall we do (= did we) now?" АЙ, мен үйленетмн болдым 'Ha, I
will get married (= was married)' [Cirtautus 1974:152-3].
Immediate Past Tense Personal Endings
| sg. | pl. |
|---|
| I | м | қ/к |
|---|
| II | ң | ңдар/ңіздер |
|---|
| III | - | ңыздар/ңіздер |
|---|
Examples, айттық 'we said', келдім 'I came', кеттіңіздер 'you (pl.) left',
жаздың 'you (sg.) wrote'.
These are formed from an adjectival in -п or -й/а/е (i.e. a main verb plus the
aorist adverbial ending) plus one of several auxiliary verbs which take the
personal endings, e.g. отыру, тұру, жату, жүру. Some examples of compound
verbs, whose combinations between main verb and auxiliary are not predictable,
include: сөйлеп отыру, келіп тұру, жазып жату, оқып жүру, бара
жатыр. When a verb ending in -п or -й/а/е modifies another verb (adverbially),
but is not as part of a compound, context will have to be used for the learner to
recognize the difference.
A typical example involving compounding is from Cirtautus (1974:156):
Бізге бір дабыл келіп түсті, сіздің колхоздағы клуб құрылысы тоқтап
қадыпты ғой рас па? 'We just heard the rumor (that) the construction of the
club (house) at your kolxoz has been stopped, is that true?' We see that main
verbs with the adverbial -п followed by auxiliaries түсу 'to fall' and қалу 'to
remain'. The auxiliary түсу 'to fall' implies a recently completed action, but
қалу 'to remain' emphasizes both sudden and unexpected action.
Compounding with negative main verbs requires the affix *МАЙ. For
example, Ата танымай тұрсыз? Мен Жақиямын ғой 'Father, don't you
recognize me? I am Zhaqija!' (Cirtautus 1974:157). Here тұру 'to stand'
carries the meaning of continuous or uncompleted action.
Some examples which are not compound constructions are as follows:
күте-күте сарғаю 'weary of waiting (and waiting)', теңселе басу 'to stomp',
тікелен қарау 'to look steadily', тесе қарай қалу 'to look with a piercing
glance', атқа ырғын міну 'to mount a horse by jumping (on it)', қабағы
тыржыя қалу 'to be in a rage', күн туын келе жатыр 'the sun is beginning
to rise', сығалап ату 'to take aim and shoot'.
Auxiliary Verbs
Auxiliary verbs involve a semantic usage other than the basic dictionary
meaning when combined syntactically with a main verb. The two types of
usages for auxiliary verbs are modal/inchoative or as a marker of
aspect/tense/person with compound verbs.
- modal/inchoative usage
Auxiliaries can be used in modal or inchoative meanings when combined with a
main verb ending in а/е/й (i.e. transitional deverbal adverb [ауыспалы шақ]).
Auxiliaries include болу 'to become', беру 'to give', тұру 'to stand', түсу 'to
fall', көру 'to see', жаздау 'to fail, miss'. For example, сала берді 'she keeps
putting', сөйлей беру 'to keep speaking', отыра тұр 'sit awhile', отыра түс
'remain seated', кешіре көр 'please excuse me', айта көр 'please say', өле
жаздады 'he almost died', айта жаздадым 'I almost said', жығыла
жаздадың 'you nearly fell'.
- aspect/tense/person markers
It is the auxiliary verb which takes the tense affixes (e.g. *ТЫ, *Р) and
the personal affixes. Auxiliary verbs used in compounding are divided into two
classes, according to the Slavic grammatical model applied to Qazaq in
Balaqaev, Baskakov, and Kengesbaev (BB & K 1962:276), into perfective
(шығу 'to exit' қою 'to put', тастау 'to throw', жіберу 'to send', қалу
'to remain', кету 'to leave', келу 'to come') and imperfective action (отыру
'to sit', жату 'to lie', жүру 'to go around', тұру 'to stand'). The following
examples are compound verbs with the auxiliaries divided into the aspectual
classes, imperfective and perfective. The accompanying English glosses are
intended as a guide to understand the nuances of these verbs, not as a literal
translation.
| Simple Verb | Imperfective form | Perfective form |
| оқу 'to read' | оқып отыру 'to read' | оқып шығу 'to read completely' |
| жеу 'to eat' | жеп отыру 'to be eating' | жеп қою 'to finish eating' |
| шіру 'to rot' | шіріп жату 'to be rotting' | шіріп кету 'to be all rotten' |
| ату 'to shoot' | атып жату 'to shoot repeatedly' | атып тастау 'to shoot through'
атып жіберу 'to shoot through' |
| жану 'to burn' | жанып жату 'to be on fire' | жанып кету 'to burn up' |
| өлу 'to die' | өліп бара жату 'to be dying' | өліп қалу 'to up and die' |
| ұшу 'to fly' | ұшып жүру 'to fly around' | ұшып кету 'to fly off' |
Reduplication is a feature of Qazaq in which a verb or adverb is duplicated, the
meaning being rather idiomatic. For example, бір-бірлеп 'one by one',
бес-бестеп 'in fives', бара-бара (идя-идя), тілер-тілемес 'willy-nilly',
күле-күле (смеясь-смеясь), болар-болмас 'slightly, insignificantly'.
The first person (sg., pl.) and third person (sg., pl.) 'let me/us...' and
command/imperative form of the second person (sg., pl.) have the following
affixes. You will notice that the second person singular imperative corresponds
to the simple verb stem, while in the plural it adds -(ы)ңыз/(і)ңіз.
Table of Imperative Personal Endings
| sg. | pl. |
|---|
| I | (а)йын/(е)йін | (а)йық/(е)йік |
|---|
| II | - | (ы)ңыз/(і)ңіз |
|---|
| III | сын/сін | сын/сін |
|---|
Examples, ойнайық 'let's dance', барайын 'let me go', оқысын 'let her read',
келіңдер 'come (you pl.)', бар 'go (you sg.)'.
The optative mood expresses wish or desire, marked by the affix *ҒЫ
with the following allomorphs: ғы/гі, қы/кі. They are conjugated with the
possessive pronominal endings -м 'my', -ң 'your (sg.)', -ңыз/ңіз 'your (pl.)',
сы/сі 'his/her/its', лары/лері 'their', -мыз/міз 'we', ларың/лерің 'you (sg.
honorific)', ларыңыз/леріңіз 'you (pl. honorific)'. Examples, келгім 'I want to
come', сөйлегің 'you want to say', айтқысы 'she wants to say', кеткіңіз 'you
(pl.) want to leave'.
The morpheme *СА 'if' is attached to the verb root followed by the past
personal endings above. It has the back/front allomorphs са/се. Examples,
барсам 'if I go', келсең 'if you (sg.) come', сөйлесе 'if she speaks',
айтсаңыздар 'if you (pl. honorific) say'. An example, which includes a future
usage of the immediate past tense (Cirtautus 1974:153) is, Өлсем, бірге
өлдім 'If I die, we shall die (- died) together'.
The eight types of Qazaq conjunctions are: 1.) connecting
(ыңғайластық), 2.) disjunctive (талгаулықты), 3.) contrastive
(қарсылықты), 4.) motivating (себепті), 5.) consequential (салдарлық), 6.)
conditional (шарттық), 7.) specifying (айқындағыш), 8.) adjoining
(ұстастырғыш). These eight are broadly divided into coordinating
conjunctions (салаластырғыш) and subordinating conjunctions
(сабақтастырғыш).
- coordinating conjunction (салаластырғыш)
- connecting (ыңғайластық): мен(ен)/бен/пен 'with/even
though/although', да/де/та/те 'and', және 'and/also', әрі, әм. Examples,
Қар ерте кеткенмен, күн жылынбалы. 'Even though the snow melted
early, the sun didn't shine.'
Жаңбыр жауды да жер көктеді 'It rained and the earth turned green.'
Ат та бар, үй да бар 'She has both a horse and a home.'
Сәуле бүгін қалаға баратын ниеті жоқ еді және даяр көлік те
брла қоймайды. 'Saule did not think about going to town today, and so she
had no supplies.'
- disjunctive (талгаулықты): әлде, бірсе, я, бірдс, брлмаса, пе,
пемесе, яки, құй, мейлі.
- subordinating conjunction (сабақтастырғыш)
- contrastive (қарсылықты): бірақ, алайда, әйтседе, әйткенмен,
әйтпесе, әйткенде, дегемен, онда да, сондада, сөйтсе да.
- motivating (себепті): себебі, өйткепі веге десең, не үшіп десең.
- consequential (салдарлық): сондықтан, сол себепті, сол үшін,
соның үшін.
- conditional (шарттық): егер, егер де, алда-жалда.
- specifying (айқындағыш): яғни, демек.
- adjoining (ұстастырғыш): ал ендеше, ендеше, олай болса, онда.
Adjectives derived from nouns, called denominal adjectives, and adjectives
derived from verbs (deverbal adjectives), are the most common types.
-лы/ды/ты -лі/ді/ті, e.g. атақты, пайдалы, тасты
-лық/дық/тық -лік/дік/тік, e.g. қалалық, жылдық, қонамдық
-сыз/сіз, e.g. пайдасыз, білімсіз
-қы/ғы, -кі/гі, e.g. жазғы 'spring', кузгі 'autumnal', ішкі 'inner'
-шыл/шіл, e.g. турашыл, ұйқышыл, көпшіл
-дай/тай, -дей/тей, e.g. таудай, үйдей
-лас/дас/тас, -лес/дес/тес, e.g. пікірлес, қызметтес
-шаң/шең, e.g. көйлекшең, ашушаң
-и (in Persian loan-words only)
әдеби 'literary', медени 'cultural', тарихи 'historical', әскери 'military'
-қой, e.g. кәсіпқой, сәнқой
-қор, e.g. жемқор, жалақор, ызақор
-лар/тар (can be confused with plural suffix), e.g.
қарыздар 'indebted' < қарыз 'debt, loan'; хабардар 'informed' < хабар 'news'
-қ/к, e.g. сынық, жабық, сирек, ісік
-қыш/ғыш, -кіш/гіш, e.g. сенгіш, тапқыш, тоңғыш
-қыр/гыр, -кір/гір, e.g. тапқыр, білгір
-қы/ғы, -кі/гі, e.g. жинақы, күлдіргі, бұрвлқы
-қақ/ғақ, e.g. жабысқақ, тоцғақ
-дағы/дегі
Qazaq grammars recognize three semantic types of interjections: emotional,
stimulative, and common expressions.
Emotional: па, пелі (shame!), қан (too bad, what a pity), паһ-паһ, оһо, оһ,
пай-пай, ту (yippee), әттең, әттеген-ай, тәйірі, түге, и-и, мәссаған,
ойпыр-ай, беу, пішту.
Stimulative: тәйт (damn!), соп-соп, кәне, жә, теке, әрі, әлди-әлди, моһ-моһ,
көс-көс (to a camel), әукім-әукім, шөре-шөре, пұшат-пұшат (to sheep),
ауқау-ауқау (to a cow).
Common Expressions: ассалумфлуйкум, уағаликумуссәлам, хош, қайыр,
рахмет, құп, ләббәй, жәрәкімәлла.
These three semantic types overlap slightly with two formal types of
interjections: simple and complex.
Simple: оһ, ой, әй, ой, е, ә
Complex: бәрекелде, тәңір-ай, ассалумалейкум, мәссаган, япырмай,
әттегеп-ай, ой аит атсын! (damn you!).
Базылхан, Б. 1977. Қазақ, Монгол Тілі Граммати асынан Қысқаша
Салыстырмалы Белгілеулер. In: Қазақша-Монғолша Сөздік.
Уланбатыр.
Балакаев, М.Б., Н.А. Баскаков, С.К. Кенесбаев ed. 1962. Соврумуный
Казахский Язык. Фонеика и Морфология. Алма-ата.
Laude-Cirtautus, Ilse. 1974. The Past Tense in Kazakh and Usbek as a Means
of Emphasizing Present and Future Actions. Central Asiatic Journal 18:149-158.
Махмудов, Х.Х. 1989. Краткий Очерк Грамматики Казахского Языка.
In: Х. Махмудов, Ғ. Мусабаев. Қазақша-орысша Сөздік. Алматы.
Серғалиев, Мырзатай. 1992. Қазақ Тілі. Методикалық оқу құралы. Алматы.
Түймебаев, Жансеит Капсейтулы. 1991. Қазақ тілі. Қысқаша
Грамматикалық анықтағыш. Алматы.
Provided here is a list of derivational and inflectional affixes. This list differs
slightly from other grammars which list малы/мелі/балы/белі/палы/пелі and
қылықты/кілікті as distinct affixes. Instead, these are listed together under
the asterisked morphphoneme *ЛЫ; no asterisk means there are no allomorphs.
In taking the morphophonemic approach to Qazaq phonology and
morphology, it was necessary to choose one of many allomorphs as the basic or
canonical form from which the other allomorphs could be derived by applying
any of the relevant rules of assimilation and vowel harmony. Thus it is more
practical to designate *ЛЫ and *ЛЫҚ as canonical, whereas лы/лі, ды/ді,
ты/ті and лық/лік, дық/дік, тық/тік are voiced/voiceless and back/front
variants. The analysis here further assumes the primacy of fronting from ы > і
and а > е rather than the reverse. Deciding when қ or ғ is primary in certain
affixes is more problematic and arbitrary.
From the point of view of the learner, the morphophonemic approach
allows the student to see more linguistic patterns more clearly. From the point of
view of the linguist and teacher, it groups together more information for a more
orderly and systematic presentation of the language. Also, I have opted for the
term "affix" to mean either suffix or infix. The Persian prefix бей/би- is not
included in this list because it is not productive and, in words where it occurs, it
tends to be replaced by the postpositioned *СЫЗ.
The terms used below refer to the derivation of one morphological class
from another. The prefix de- in the name means 'derived from' e.g. deverbal
nominal affix "an affix to make nouns from verbs", denominal adjectival "to
make adjectives from nouns", etc.
It is recommended that the student become familiar with these affixes in
both the canonical and assimilated forms. Some like лт, *ТЫМ, and тал are
unproductive and will likely be encountered in only the handful of example
words cited below.
- *ЛЫ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs лы/ды/ты лі/ді/ті, e.g.
атақты, пайдалы, тасты, далалы, никелді, отынды, гүлді, тасты, түсті,
қызғылықты, игілікті, түпкілікті
- *ЛЫҚ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs лық/дық/тық
лік/дік/тік, e.g. қададық, жылдық, қоғамдқ, балалық кішілік, күзлік,
жастық, көштік
- *СЫЗ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs сыз/сіз, e.g. тамақсыз,
киімсіз, пайдасыз, білімсіз
- *ҚАЛАҚ
- Deverbal .... Affix, allomorphs қалақ/келек, ғалақ/гелек, e.g.
сасқалақ, тепкелек, жаңғалақ, күйгелек
- (1) *ҚЫ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs қы/ғы, -кі/гі, e.g.
сытрқы 'outer', жазғы 'spring', күзгі 'autumnal', ішкі 'inner'
- (2) *ҚЫ
- Deverbal Adjectival Affix, allomorphs -қы/ғы, -кі/гі, e.g.
жинақы, күлдіргі, бұралқы
- (1) *ШЫЛ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs шыл/шіл, e.g.
турашыл, ұйқышыл, көпшіл, күлкішіл, көкшіл 'bluish', ақшыл 'whitish'
- (2) *ШЫЛ
- Deadjectival Adjectival Affixes, allomorphs шыл/шіл, e.g.
көкшіл 'bluish', ақшыл 'whitish'
- *ДАЙ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs дай/тай, дей/тей, e.g.
таудай, үйдей, тастай, сүттей
- *ЛАС
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs лас/дас/тас,
лес/дес/тес, e.g. пікірлес, қызметтес, аттас, істес, замандас, көңілдес
- *ШАҢ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs шаң/шең, e.g.
көйлекшең, ашушаң, кіршең
- И
- Denominal Adjectival Affixes (in Persian loan-words only), e.g.
әлеби 'literary', мәдени 'cultural', тарихи 'historical', әскери 'military'
- *Ы
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs ы/і, e.g. толы, өлі
- *ҚОЙ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs қой, e.g. кәсіпқой,
сәнқой
- *ҚАР
- Denominal .... Affix, e.g. қырқар, заңгар
- ҚОР
- Denominal Adjectival Affixes, e.g. жемқор, жалақор, ызақор
- *ДАР
- -дар/тар (can be confused with plural affix), e.g.
қарыздар 'indebted' < қарыз 'debt, loan'; хабардар 'informed' < хабар 'news'
- *ДАҚ
- De........, allomorphs дақ/деқ, тақ/тек
- *Қ
- Deverbal Nominal/Adjectival Affix, allomorphs -қ/к, e.g. сынық,
жабық, сирек, ісік, арық, түрік
- *ҒЫШ
- Deverbal Adjectival Affix, allomorphs -қыш/гыш, -кіш/гіш, e.g.
сенгіш, танқыш, тоңғыш, тескіш, алдағыш, сүзгіш
- *ҒЫР
- Deverbal Adjectival Affix, allomorphs -қыр/ғыр, -кір/гір, e.g.
танқыр, білгір, алғыр, ұшқыр, өткір
- *ҚАҚ
- Deverbal Adjectival Affix, allomorphs -қақ/кек, ғақ/гек, e.g.
жабысқақ, тоңғақ, тырысқақ, еңкек, сергек
- *ДАҒЫ
- Locative Adjectival Affix, allomorphs -дағы/дегі
- (1) *С
- Collective Derivational Verbal Affix, e.g. ойвасу 'to play together',
сөйлесу 'to converse'
- (2) *С
- Deverbal Nominal Affix, e.g. жарыс, керіс, жалғас
- *Н
- Reflexive/Intransitive Derivational Verbal Affix, allomorphs н/ін/ын
- *Л
- Passive/Intransitive Derivational Verbal Affix, allomorphs л/іл/ыл
- *ҒЫЗ
- Causative Derivational Verbal Affix, allomorphs -қыз/ғыз, -кіз/гіз
- *ДЫР
- Causative Derivational Verbal Affix, allomorphs -тыр/дыр, -тір/дір
- *Т
- Causative Derivational Verbal Affix, e.g. жүгірт-у < жүгір-у
- *ҒАН
- Aorist Verbal Affix, allomorphs қан/ған and -кен/ген
- *Р
- Future Verbal Affix, allomorphs -р/-ар/-ер
- *МАС
- Negative Future Verbal Affix, allomorphs -мас/мес
- *МАСТАН
- Negative Adverbal Affix, allomorphs -мастан/местен, настан/нестен
- *МАЙ
- Negative Adverbal Affix, allomorphs -май/мей, най/ней
- *МСАҚ
- Deverbal Nominal Affix, allomorphs (ы)мсақ/(і)мсек, e.g.
жарамсақ, тілемсек, өлімсек
- ЛТ
- .... қызғылт, сарғылт
- ТАЛ
- Denominal Adjectival Affix, e.g. ұғымтал, өсімтал
- *ТЫМ
- қызғылтым, сарғылтым, ақшылтым, көкшілтім
- *ТЫН
- Habitual Verbal Affix, allomorphs -атын, йтын/етін, йтін, e.g.
баратынмын, келетінсін, сөйлейтән
- (1) *ШЫ
- Agent Verbal Affix, allomorphs шы/ші, e.g. оқушы 'student' (i.e.
one who studies as a profession < оқу 'to read, study')
- (2) *ШЫ
- баршы (иди-ка), келші
- *САЙШЫ
- барсайшы (иди-ка же)
- *ҢҚЫРА
- allomorphs ңқыра/ңкіре, e.g. барыңқыра (иди ешё чуть-чуть),
келіңкіре
- *МАҚ
- Goal-oriented Verbal Affix, allomorphs -мақ, бақ, пақ/ мек, бек,
пек, e.g. бармақнын 'I intend to go', келмексін 'you intend to come',
жазбақ 'she intends to write', күтнекпіз 'we plan on waiting', айьвақсыздар
'you plan (pl.) on saying', мінбексің 'you (sg.) intend to ride'
- *Н
- Aorist Verbal Affix, allomorphs -н/ын/ін, e.g. оқынсыз 'you (pl.) read',
ізлеппін 'I search', барыпмын 'I go', келіпті 'she comes'
- НАЗ
- (unproductive morpheme, found only in Persian loan-words) өлерназ,
асназ
- *И
- Transitional Participial Affix, e.g. ойнау 'to play, dance' > ойанай
- *А
- Transitional Participial Affix, allomorphs -а/е, e.g. бару 'to go' > бара,
келу 'to come' > келе
- *ҒАЛЫ
- Goal-oriented Participial Affix, allomorphs -қалы/ғалы,
-келі/гелі
- *ҒАНША
- Temporal Participial Affix, allomorphs -қанша/ғанша,
-кенше/генше. These carry the meaning of 'by the time' or 'until'
- *МАЙЫНША
- Conditional Participial Affix, allomorphs -майынша,
-мейінше
- *ТЫ
- Past Tense Affix, allomorphs ты/ті, ды/ді
- *ЙЫН
- First Person Singular Imperative Affix, allomorphs (а)йын/(е)йін,
e.g. барайын 'let me go'
- *МА
- Deverbal Nominal Affix, allomorphs ма/ме/ба/бе/па/пе, e.g. жасама,
сырма, қызба, кезбе, түспе, керме, тұнба, төңбелі, аспа, серіппе
- *МДЫ
- Deverbal Adjectival Affixes, allomorphs (ы)мды/(і)мді, e.g.
тартымды, келісімді, ұстамды
- *НДЫ
- Deverbal Adjectival Affixes, allomorphs (ы)нды/(і)нді, e.g.
жасанды, шәйінді, жыртынды, үзінді
- *ҢҚЫ
- Denominal Adjectival Affixes, allomorphs (ы)ңқы/(і)ңқі, e.g.
басыңқы, түсіңқі
- *ЙЫҚ
- First Person Imperative Affix, allomorphs (а)йық/(е)йік, e.g.
ойайық 'let's dance'
- *ҢЫЗ
- Second Person Plural Imperative or Possessive Pronominal Affix,
allomorphs (ы)ңыз/(і)ңіз
- *ҢЫЗДАР
- Honorific Second Person Plural Imperative or Possessive Pronominal Affix,
allomorphs (ы)ңыздар/(і)ңіздер, e.g. келіңздер 'come (you pl.)',
үйіңіздер 'your house'
- *Ң
- First Person Singular Imperative or Possessive Pronominal Affix,
allomorphs (ы)ңыз/(і)ң
- *ҢДАР
- Honorific First Person Singular Imperative or Possessive Pronominal Affix,
allomorphs (ы)ңыздар/(і)ңдер, e.g. келіңдер 'come (you pl.)', үйіңдер
'your house'
- *СЫН
- Third Person Singular/Plural Imperative Affix, allomorphs сын/сін,
e.g. оқысын 'let her read'
- *ҒЫ
- 'want to' Optative Mood Affixes expresses wish or desire, marked by the
Affix, allomorphs ғы/гі, қы/кі, e.g. келгім 'I want to come', сөйлегің 'you
want to say', айтқысы 'she wants to say', кеткіңіз 'you (pl.) want to leave'
- *СА
- 'if' Conditional Mood Affix, allomorphs са/се, e.g. барсам 'if I go',
келсең 'if you (sg.) come', сөйлесе 'if she speaks', айтсаңыздар 'if you (pl.
honorific) say'
- *У
- Deverbal Nominal Affix, allomorphs у/ю, e.g. балау, кішілеу,
босаңдау, үлкендеу, тастақьау, еңкіштеу
- *РАҚ
- Comparative Adjectival Affix, allomorphs (ы)рақ/(і)рек, e.g.
ұзынырақ, биігірек, аласарақ, кішірек